(ต่อหน้า ๔/๖) ๔.วิภังค์

ง) หทยรูป ๑ - รูปคือหทัย
(๑๒) หทัยวัตถุ - ที่ตั้งแห่งใจ, หัวใจ
จ) ชีวิตรูป ๑ - รูปที่เป็นชีวิต
(๑๓) ชีวิตินทรีย์ - อินทรีย์คือชีวิต
ฉ) อาหารรูป ๑ - รูปคืออาหาร
(๑๔) กวฬิงการาหาร - อาหารคือคำข้าว, อาหารที่กิน
ช) ปริจเฉทรูป ๑ - รูปที่กำหนดเทศะ :
(๑๕) อากาสธาตุ - สภาวะคือช่องว่าง
ญ) วิญญัติรูป ๒ - รูปคือการเคลื่อนไหวให้รู้ความหมาย
(๑๖) กายวิญญัติ - การเคลื่อนไหวให้รู้ความหมายด้วยกาย :
(๑๗) วจีวิญญัติ - การเคลื่อนไหวให้รู้ความหมายด้วยวาจา :
ฏ) วิการรูป ๕ - รูปคืออาการที่ดัดแปลงทำให้แปลกให้พิเศษได้
(๑๘) (รูปัสส) ลหุตา - ความเบา (๑๙) (รูปัสส) มุทุตา - ความอ่อนสลวย (๒๐) (รูปัสส) กัมมัญญตา - ความควรแก่การงาน, ใช้การได้
ฏ) ลักขณรูป ๔ - รูปคือลักษณะหรืออาการเป็นเครื่องกำหนด :
(๒๑) (รูปัสส) อุปจย - ความก่อตัวหรือเติบขึ้น (๒๒) (รูปัสส) สันตติ - ความสืบต่อ (๒๓) (รูปัสส) ชรตา - ความทรุดโทรม (๒๔) (รูปัสส) อนิจจตา - ความปรวนแปรแตกสลาย
รูปที่เป็นอนาคต เป็นไฉน = คือรูปใดยังไม่เกิด ยังไม่เป็น ยังไม่เกิดขึ้นพร้อม ยังไม่ตั้งขึ้นพร้อม ที่เป็นอนาคต สงเคราะห์เข้ากับส่วนอนาคต ได้แก่ มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔ นี้เรียกว่า รูปที่เป็นอนาคต
รูปที่เป็นปัจจุบัน เป็นไฉน = คือรูปใดเกิดอยู่ เป็นอยู่ เกิดขึ้นพร้อม ที่เป็นปัจจุบัน สงเคราะห์เข้ากับส่วนปัจจุบันได้แก่ มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔ นี้เรียกว่า รูปที่เป็นปัจจุบัน
รูปเกิดในตน = คือ รูปใดของสัตว์นั้นๆ ที่เป็นภายในตน มีเฉพาะตน เกิดในตน มีเฉพาะบุคคล ที่กรรมอันประกอบด้วยตัณหาและทิฏฐิยึดถือได้แก่ มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔ นี้เรียกว่า รูปที่เป็นภายในตน
รูปที่เป็นภายนอกตน เป็นไฉน = คือ รูปใดของสัตว์อื่น ของบุคคลอื่นนั้นๆ ที่เป็นภายในตน มีเฉพาะตน เกิดในตนมีเฉพาะบุคคล ที่กรรมอันประกอบด้วยตัณหาและทิฏฐิยึดถือ ได้แก่ มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔ นี้เรียกว่า รูปที่เป็นภายนอกตน
รูปหยาบ = คือ รูปที่เห็นได้ เข้าใจได้ มี ๑๒ได้แก่
(๑) จักขายตนะ - คือ ตาซึ่งเป็นที่ประชุม เป็นที่เกิด (๒)โสตายตนะ - หู ฯลฯ (๓) ฆานายตนะ - จมูก (๔) ชิวหายตนะ - ลิ้น (๕) กายายตนะ - กาย (๖) รูปายตนะ - สี (๗) สัททายตนะ - เสียง (๘) คันธายตนะ - กลิ่น (๙) รสายตนะ - รส
โผฏฐัพพายตนะ ซึ่งเป็นที่ประชุมที่เกิด
(๑๐) สัมผัส เย็น,ร้อน ด้วยธาตุไฟ (๑๑) อ่อน,แข็ง ด้วยธาตุดิน (๑๒) ตึง,ไหว ด้วยธาตุลมนี้เรียกว่า รูปหยาบ
รูปละเอียด เป็นไฉน = อนิทัสสนอัปปฏิฆรูป คือเป็นรูปที่มองไม่เห็นและกระทบไม่ได้ มี ๑๖ อย่าง คือ (๑) อิตถินทรีย์ = คือความเป็นใหญ่ของหญิง มีหน้าที่แสดงลักษณะ กิริยาอาการของหญิง (๒) ปุริสินทรีย์ = คือความเป็นใหญ่ของชาย มีหน้าที่แสดงลักษณะกิริยาอาการของชาย (๓) ชีวิตินทรีย์ = คือความเป็นใหญ่ของชีวิต มีหน้าที่รักษารูปนาม
(๔) กายวิญญัตติ = การเคลื่อนไหวให้รู้ด้วยกาย เช่น พยักหน้า กวักมือ         
(๕) วจีวิญญัตติ = การให้รู้ความหมายด้วยวาจา คือพูด หรือบอกกล่าว
(๖) อากาสธาตุ =  ภาวะช่องว่าง (๗) รูปลหุตา = เป็นภาวะที่เบา ไม่หนักของรูป ดังเช่น อาการของคนไม่มีโรค (๘) รูปมุทุตา = เป็นภาวะที่อ่อน ไม่กระด้างของรูป ดังเช่น หนังที่ขยำไว้ดีแล้ว (๙) รูปกัมมัญญตา = เป็นภาวะที่ควรแก่การงานของรูป ดังเช่น ทองคำที่หลอมไว้ดีแล้ว (๑๐) รูปอุปจยะ = รูปเกิดขึ้นขณะแรก (๑๑) รูปสันตติ = ขณะที่รูปเจริญขึ้น (๑๒) รูปชรตา = ขณะที่รูปเสื่อมลง (๑๓) รูปอนิจจตา = ขณะที่รูปดับ (๑๔) กวฬิงการาหาร = อาหาร (๑๕) อาโปธาตุ = ธาตุน้ำ (๑๖) หทยรูป = คือ รูปที่เป็นที่ตั้งอาศัยเกิดของจิตและเจตสิก เพื่อทำกิจให้สำเร็จ เป็นกุศลหรืออกุศล นี้เรียกว่ารูปละเอียด
อาหาร = ปัจจัยเป็นเครื่องค้ำจุนชีวิต มี ๔ คือ (๑) กวฬิงการาหาร - อาหารคือคำข้าว (๒) ผัสสาหาร - อาหารคือผัสสะ (๓) มโนสัญเจตนาหาร - อาหารคือมโนสัญเจตนา (๔) วิญญาณาหาร -  อาหารคือวิญญาณ
รูปชั้นต่ำ เป็นไฉน = รูปใดของสัตว์นั้นๆ ที่น่าดูหมิ่น น่าเหยียดหยาม น่าเกลียด น่าตำหนิ ไม่น่ายกย่อง เป็นชั้นต่ำ รู้กันว่าเป็นชั้นต่ำ สมมติกันว่าเป็นชั้นต่ำ ไม่น่าปรารถนา ไม่น่ารักไม่น่าชอบใจ ได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ นี้เรียกว่า รูปชั้นต่ำ
รูปชั้นประณีต เป็นไฉน = รูปใดของสัตว์นั้นๆ ที่ไม่น่าดูหมิ่น ไม่น่าเหยียดหยาม ไม่น่าเกลียด ไม่น่าตำหนิ น่ายกย่อง  สมมติกันว่าเป็นชั้นประณีต น่าปรารถนา น่ารัก น่าชอบใจ ได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส และโผฏฐัพพะนี้เรียกว่า รูปชั้นประณีต
รูปไกล เป็นไฉน = ได้แก่
(๑) อิตถินทรีย์ = คือความเป็นใหญ่ของหญิง มีหน้าที่แสดงลักษณะของหญิง (๒) ปุริสินทรีย์ = คือความเป็นใหญ่ของชาย มีหน้าที่แสดงลักษณะของชาย (๓) ชีวิตินทรีย์ = คือความเป็นใหญ่ของชีวิต มีหน้าที่รักษารูปนาม (๔) กายวิญญัตติ = การเคลื่อนไหวให้รู้ด้วยกาย เช่น พยักหน้า กวักมือ (๕) วจีวิญญัตติ = การให้รู้ความหมายด้วยวาจา คือพูด หรือบอกกล่าว (๖) อากาสธาตุ = ภาวะว่างเปล่า (๗) รูปลหุตา = เป็นภาวะที่เบา ไม่หนักของรูป ดังเช่น อาการของคนไม่มีโรค (๘) รูปมุทุตา = เป็นภาวะที่อ่อน ไม่กระด้างของรูป ดังเช่น หนังที่ขยำไว้ดีแล้ว

(ต่อหน้า ๓/๖) ๔.วิภังค์

  ๓๔.แจง"รูปสิบ"ดุน            "โสตินฯ,จักขุนฯ"        "ฆานินทรีย์ฯเผย
"ชิวหินฯ,กายินฯ"                  "ชาย,ปุริสิน                "หญิง,อิตถินฯ"เอ่ย
ชีวิตรูปเปรย                         "กระทบได้"เอย          "ไม่กระทบ"แล

   ๓๕.แจง"รูปสิบเอ็ด"           "ที่เกิดรูป"เด็ด  "         "จักขายะฯ"แฉ
"หู,โสตายะ"                          "จมูก,ฆานาฯ"ปะ         "ลิ้น,ชิวหาฯ"แน่
"กายายะฯ"แท้                      "รูป,รูปาฯ"แล้               "สัททาฯ,เสียง"มา

   ๓๖."คันทายะฯ,กลิ่น"         "รสายะฯ"ชิน               "โผฏฐัพพาฯ"หนา
จับด้วยกายชัด                      รูป"เอนิทัสส์ฯ"             เห็นไม่ได้นา
"อัปป์ฏิฆะ"ล่า                         จับมิได้พา                    ต้องรู้ด้วยใจ

   ๓๗."ปัญหาปุจฉ์กะ"            เกี่ยวกับ"รูป"ปะ            "อัพยากฤต"ไข
"รูป"เป็นกลางยล                   มิเป็นกุศล                     อกุศลไย
รูปขันธ์ข้องไหว                     "กามาวจะฯ"ไซร้           ท่องอยู่ในกาม

   ๓๘.รูปขันธ์"ปริยาฯ"           นับ"วัฏฏะฯ"หนา           วนเวียนทุกข์ผลาม
"อนิย์ยาฯ"คำ                         ไม่เป็นเหตุนำ                ออกวัฏฏะตาม
"อัปปีติฯ"ถาม                         สภาพธรรมลาม           ไร้ปีติเอย

   ๓๙.รูปขันธ์นั้นเป็น              "อวิตักฯ"เด่น                ไร้วิตกเผย
"อวิจาฯ"หนา                           สภาพธรรมกล้า          ไร้วิจารเลย
ตัวอย่าง"รูป"เปรย                  คำตอบย่อเอ่ย"            ขอจบลงครัน ฯ|ะ

แสงประภัสสร

ที่มา : พระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕  พระอภิธรรมปิฎกเล่มที่ ๒ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
https://84000.org/tipitaka/pitaka_item/m_line.php?B=35&A=1

วิภังค์ = แปล ว่าด้วยการแจก คือแยกกลุ่มธรรมะให้เห็นรายละเอียด (เช่น คำว่าขันธ์ ๕ อายตนะ  ๑๒ จำแนกออกไปอย่างไรบ้าง) มีทั้งหมด ๑๘ หมวด แต่ละหมวด ส่วนมากจะแจงเป็น ๓ ภาค
(ก) สุตตันตภาชนียะ -หัวข้อฝ่ายพระสูตร (ข) อภิธัมมภาชนียะ - หัวข้อฝ่ายอภิธรรม (ค) ปัญหาปุจฉกะ - ฝ่ายถามตอบปัญหา
วิภังค์ มี ๑๘ หมวด คือ
(๑) ขันธวิภังค์ - แจกขันธ์ ๕ (๒) อายตนวิภังค์ - แจกอายตนะ ๑๒ (๓) ธาตุวิภังค์ -แจกธาตุ ๖ และธาตุ ๑๘ (๔) สัจจวิภังค์ - แจกอริยสัจจ์ ๔ (๕) อินทริยวิภังค์ - แจกอินทรีย์ ๒๒ (๖) ปัจจยาการวิภังค์ -แจกปัจจยาการ ๑๒ ที่เรียก ปฏิจจสมุปบาท (๗) สติปัฏฐานวิภังค์ -แจก สติปัฏฐาน ๔ (๘) สัมมัปปธานวิภังค์ - แจกสัมมัปปธาน เพียรชอบ ๔ (๙) อิทธิปาทวิภังค์ - แจกอิทธิบาท ๔ (๑๐) โพชฌังควิภังค์ - แจกโพชฌงค์ ๗ (๑๑)มัคควิภังค์- แจกมรรคมีองค์ ๘ (๑๒) ฌานวิภังค์ - แจกฌาน การเพ่งอารมณ์ ทั้ง รูปฌาน และอรูปฌาน (๑๓) อัปปมัญญาวิภังค์ - แจกอัปปมัญญา ๔ (พรหมวิหาร ๔ที่แผ่ไปโดยไม่มีประมาณ) (๑๔) สิกขาปทวิภังค์- แจกสิกขาบท ๕ คือศีล ๕ (๑๕) ปฏิสัมภิทาวิภังค์ - แจกปฏิสัมภิทา ความแตกฉาน ๔ (๑๖) ญาณวิภังค์ - แจกญาณ ความรู้ตั้งแต่หมวด ๑ -๑๐ (๑๗) ขุททกวัตถุวิภังค์ - แจกเรื่องเล็กๆน้อยๆ ตั้งแต่หมวดที่ ๑ - ๑๘ (๑๘) ธัมมหทยวิภังค์ - แจกหัวใจหรือหัวข้อธรรม
(หมวด ๕,๑๔ ไม่มีหัวข้อฝ่ายพระสูตร; หมวด ๑๖,๑๗,๑๘ ไม่ได้ตั้งเป็นหัวข้อฝ่ายพระสูตร และฝ่ายพระอภิธรรม)
ขันธ์ ๕ = คือ
(๑) รูปขันธ์ - กองรูป (๒) เวทนาขันธ์ - กองเวทนา (๓) สัญญาขันธ์ - กองสัญญา (๔) สังขารขันธ์ - กองสังขาร (๕) วิญญาณขันธ์ - กองวิญญาณ
รูปขันธ์ เป็นไฉน = รูปอย่างใดอย่างหนึ่ง คือ รูปที่เป็นอดีต รูปที่เป็นอนาคต รูปที่เป็นปัจจุบัน; รูปที่เป็นภายในตน รูปที่เป็นภายนอกตน; รูปหยาบ รูปละเอียด; รูปชั้นต่ำ รูปชั้นประณีต; รูปไกล หรือรูปใกล้; ประมวลย่อเข้าเป็นกองเดียวกัน นี้เรียกว่า รูปขันธ์
รูปที่เป็นอดีต เป็นไฉน =คือ รูปใดล่วงไปแล้ว ดับไปแล้ว แปรไปแล้ว ถึงความดับสิ้นแล้ว ที่เกิดขึ้นปราศจากไปแล้ว ที่เป็นอดีต สงเคราะห์เข้ากับส่วนอดีตได้แก่ มหาภูตรูป ๔ และรูปที่อาศัยมหาภูตรูป ๔ (อุปาทายรูป)
มหาภูตรูป ๔ = ดิน น้ำ ไฟ ลม
อุปาทยรูป  ๒๔ = หรือ อุปาทารูป คือ รูปที่อาศัย มหาภูตรูปเกิด ได้แก่
ก) ปสาทรูป ๕ - รูปที่เป็นประสาทสำหรับรับอารมณ์ :
(๑) จักขุ - ตา (๒) โสต - หู (๓) ฆาน - จมูก (๔) ชิวหา -ลิ้น (๕) กาย
ข) โคจรรูป หรือ วิสัยรูป ๔ - รูปที่เป็นอารมณ์หรือแดนรับรู้ของอินทรีย์ :
(๖) รูปะ - รูป (๗) สัททะ - เสียง (๘) คันธะ - กลิ่น (๙) รสะ - รส
ค) ภาวรูป ๒ - รูปที่เป็นภาวะ
(๑๐) อิตถัตตะ, อิตถินทรีย์ - ความเป็นหญิง
(๑๑) ปุริสัตตะ, ปุริสินทรีย์ - ความเป็นชาย