(ต่อหน้า ๒/๖) ๔.วิภังค์

   ๑๗."รูปชั้นต่ำ"คือ               รูปสัตว์ใดลือ               ดูน่าเกลียดแฉ
ไม่ชอบใจเอย                        น่าดูหมิ่นเปรย             เช่นรูป,เสียงแท้
รู้รส,กลิ่นแน่                           สัมผัสเชือนแช            ไม่ชอบใจเลย

   ๑๘."รูปประณีต"ไซร้          ไม่น่าเกลียดใด            น่ายกย่องเผย
น่าปรารถนา                           น่าชอบใจพา               ได้แก่"รูป"เอ่ย
"เสียง,กลิ่น,รส"เชย                สัมผัสเฉลย                  ยินดีเปรมปรีดิ์

   ๑๙."รูปไกล"จะหมาย          "รูปละเอียด"ปราย       พิจารณ์ยากคลี่
"ภาวะเป็นหญิง"                      "ความเป็นชาย"จริง     รักษาชีพรี่
"เคลื่อนไหวกายนี้"                  "พูดเอ่ยความ"ปรี่        "ช่องว่าง"กายแล

   ๒๐."สภาพเบา"กาย              คนไร้โรคหมาย          "ภาวะอ่อน"แฉ
"ภาวะพร้อม"นำ                       กิจพร้อมกระทำ          "รูปแรกเกิด"แท้
"รูปเจริญ"แน่                           "รูปเสื่อมลง"แล้           "รูปซึ่งดับลง"

   ๒๑.รูปคือ"อาหาร"                ชีพเจริญกราน            ใจ,วิญญาณบ่ง
"ธาตุน้ำ"สำคัญ                        ต่อชีพสัตว์ครัน           "หทยรูป"ตรง
ที่จิตเกิดยง                              พร้อมเจตสิกคง           สำเร็จกิจเอย

   ๒๒."รูปใกล้"จะหมาย           รูปหยาบจะง่าย            ต่อพิจารณ์เผย
เช่น"ตา,จมูก,หู"                       "ลิ้น,กาย,สี"พรู           "เสียง,กลิ่น,รส"เคย
มี"สัมผัส"เชย                           เย็น-ร้อน,อ่อนเกย        แข็ง-ตรึง-ไหวแล

   ๒๓."อภิธัมมภาฯ"                  แจกรูปเยี่ยงหนา          อภิธรรมแฉ
รูปใหญ่มหาภูฯ                        มีสี่รูปกรู                        ดิน,น้ำ,ไฟ..แน่
กับ"อุปาท์ฯ"แล้                        ยี่สิบสี่แค่                       อาศัยเกิดนา

   ๒๔.แจกแม่บทไซร้               สิบเอ็ดข้อไกล               ความหมายรูปกล้า
"มาติกา"หนึ่ง                            "รูปไร้เหตุ"ถึง               ไม่มีมูลฝ่า
"โลภ,โกรธ,หลง"อ้า                  ไร้"โลภ,โกรธ.."จ้า        เพราะเป็นกลางกลาง

   ๒๕."รูปมิใช่เหตุ"                    ทั้งชั่ว,ดีเจตน์               ไม่โลภ,โกรธ..ขวาง
ไม่ทำชั่ว,ดี                                 ไร้กุศลปรี่                     อกุศลพราง
เพราะเป็นกลางพร่าง                แจกรูปกระจ่าง            สี่สิบสี่เอย

   ๒๖.มาติกาสอง                      รูปละสองตรอง            มีอาศัยเผย
เช่นรูปอุปาท์ฯ                           ไม่พึ่งมีหนา                  คือมหาภูฯเปรย
แจกรูปผองเกย                         หนึ่งร้อยสี่เอย              แจงเป็นคู่แล

   ๒๗.มาติกาสาม                      แจงรูปสามลาม            รูปภายในแฉ
จะเป็นอุปาท์                             แต่รูปนอกหนา              อุปาท์ฯมีแน่
แต่ไม่เป็นแท้                             ก็ยังมีแล้                        ไม่อาศัยใด

   ๒๘.มาติกาสี่                          แจงสี่อย่างรี่                   รูปใดอาศัย
ก็ถูกยึดถือ                                มิถูกยึดพรือ                  ก็ยังมีไซร้
รูปไม่พึ่งใด                                ก็ถูกยึดไว                     บ้างไม่ยึดเอย

   ๒๙.มาติกาห้า                        แบ่งรูปห้านา                  อาศัยเกิดเผย
จากมหาภูฯไซร้                        ธาตุดิน,น้ำ,ไฟ                และลมสี่เอ่ย
กับอุปาท์ฯเกย                          รวมห้าช่วยเชย              ร่วมสงเคราะห์นา

   ๓๐.แจง"รูปหก"อัน                จักขุวิญญ์ฯดั้น               พึงรู้เห็นหนา
โสตวิญญ์ฯ,ฆาน์วิญญ์ฯ            ชิวหาวิญญ์ฯชิน             กายวิญญ์ฯรู้กล้า
มโนวิญญ์ฯมา                            หกวิญญาณจ้า              สงเคราะห์รูปแล

   ๓๑.แจงรูปเจ็ดหนา                จักขุวิญญ์ฯรู้กล้า           โสตวิญญ์ฯรู้แฉ
ฆาน์วิญญ์ฯพึงรู้                         ชิวหาวิญญ์ฯพรู              กายวิญญาณแน่
มโนธาตุแล้                                มโนวิญญ์ฯแด                รวมเจ็ดวิญญาณ

   ๓๒.แจกรูปแปดอย่าง            วิญญาณรู้พร่าง              จักขุวิญญ์ฯขาน
โสตวิญญ์ฯ,ฆาน์วิญญ์ฯ            มโนธาตุฯชิน                   มโนวิญญ์ฯชาญ
อีกกายวิญญาณ                       สัมผัสรู้พาน                    สุข,ทุกข์เกิดมี

   ๓๓.แจก"รูปเก้า"มา                เป็นอินทรีย์หนา             คือ"จักขุนทรีย์"
"โสตินฯ,ฆานินฯ"                       "ชิวหินฯกายินฯ"             "อิตถินฯ"หญิงชี้
"ปุริสินฯ"คลี่                               "ชีวิตินฯ"มี                      "รูปมิเป็น"เอย

อภิธรรมปิฎก : ๔.วิภังค์ (ว่าด้วยขันธวิภังค์ : รูปขันธ์)

กาพย์สุรางคนางค์ ๓๖ (กาพย์ขับไม้)

   ๑.วิภังค์แจกธรรม                 เป็นกลุ่มแจงนำ                 รายละเอียดหมาย
สิบแปดหมวดแจง                    แต่ละหมวดแบ่ง                หมวดแยกสามกราย
"สุตตันฯ"บรรยาย                    อภิธัมม์ฉาย                       ปัญหาปุจฉ์ฯไข

   ๒.เริ่ม"ขันธวิภังค์"                 แจกขันธ์ห้าตั้ง                  หน้าที่อะไร
"อายตนะฯ"ครอง                     เชื่อมต่อสิบสอง                ภายนอกและใน
"ธาตุวิภังค์"ไซร้                       แจงธาตุหกไว้                    ธาตุสิบแปดเอย

   ๓."สัจจวิภังค์"                       อริยสัจจ์ผัง                        ทุกข์,ดับทุกข์เผย
"อินทรีย์วิภังค์"                         แจกอินทรีย์หยั่ง               ยี่สิบสองเอ่ย
"ปัจจยาฯ"เปรย                        แจงปัจจัยเกย                   เกิดชีวีแล

   ๔."สติปัฏฐาน"                       จดอารมณ์กราน               ภายใน,นอกแฉ
"สัมมัปป์ธานฯ"ครัน                  ความเพียรชอบมั่น           เพียรมีสี่แล
"อิทธิปาฯ"แน่                           อิทธิบาทแล้                       เพิ่มสำเร็จมา

   ๕."โพชฌังค์วิภังค์"               แจงโภชฌงค์ตั้ง                องค์ตรัสรู้หนา
"มัควิภังค์"แล                           มรรคดับทุกข์แฉ                มีแปดทางพา
"ฌานวิภังค์"กล้า                      เพ่งอารมณ์ฝ่า                    แจกสิแปดฌาน

   ๖."อัปมัญญาฯ"                     พรหมวิหารหนา                  ไม่มีประมาณ
"สิกขาวิภังค์ฯ"                         สิกขาบทยั้ง                        ศีลห้าเว้นกราน
"ปฏิสัมฯ"งาน                           แจกความแตกฉาน             สี่ประการเอย

   ๗."ญาณวิภังค์ฯ"ชู                แจงญาณความรู้                 มีสิบอย่างเผย
"ขุททกวัตฯ"ใด                        ธรรมเล็กน้อยไซร้               ธรรมสอง-สามเปรย
"ธัมมหฯ"เคย                           ตั้งปัญหาเกย                       พร้อมตอบถ้อยความ
   ๘.ขันธวิภังค์                         กองขันธ์ห้าตั้ง                    รูปขันธ์เวทนา
สัญญา,สังขาร                         และกองวิญญาณ               รวมมีกองห้า
กองรูปขันธ์หนา                       ฝ่ายสุตตันฯจ้า                   คือรูปต่างกาล

   ๙.รูปเป็นอดีต                        อนาคตขีด                          ปัจจุบันขาน
รูปใน-นอกตน                           หยาบละเอียดท้น              รูปชั้นต่ำพาน
รูปประณีตฉาน                         รูปใกล้-ไกลกราน              รวมกองเดียวกัน

   ๑๐."รูปอดีต"แน่ว                   รูปดับล่วงแล้ว                    เปลี่ยนแปรแล้วผัน
เช่นมหาภูฯ                                ดิน,น้ำ,ไฟ..ชู                      อุปาท์ยะฯดั้น
อาศัยเกิดครัน                           ด้วยมหาภูฯนั้น                   เรียกรูปอดีตแล

   ๑๑."รูปอนาคต"                     เป็นอย่างใดจด                   ยังไม่เกิดแฉ
เช่นมหาภูฯนา                           อุปาทย์หนา                        ที่อาศัยแล
รูปกาลนี้แน่                               มหาภูฯแท้                          อุปาทย์เอย

   ๑๒."รูปภายในตน"                 เกิดด้วยกับชน                   กอปรตัณหาเผย
ทิฏฐิยึดหนา                              มหาภูฯ,อุปาท์                    เกิดรูปในเลย
"รูปนอกตน"เอ่ย                        หมายรูป"เขา"เปรย          แต่เกิดในตน

   ๑๓."รูปหยาบ"จะมอง             รู้เห็นได้ผอง                    เข้าใจได้ล้น
มีสิบสองเช่น                             "หู,ตา,จมูก"เด่น              "ลิ้น,สี,เสียง"ดล
"รส,สัมผัส"ผล                          "กลิ่นกรุ่นระคน               อ่อน-แข็งธาตุดิน

   ๑๔."รูปละเอียด"แล               มองไม่เห็นแน่                   ไม่จดกายผิน
มีสิบหกคือ                                "รูปเพศหญิง"ลือ              "ความเป็นชาย"ชิน
"ดำรงชีพ"ปิ่น                            "เคลื่อนไหวกาย"สิ้น         การพูดบอกความ

   ๑๕."ภาวะช่องว่าง"                 "สภาพเบา"พร่าง              "สภาพอ่อน"ตาม
ภาวะ"เหมาะงาน                        "รูปเกิดแรก"กราน            รูปเจริญผลาม
"รูปเสื่อมลง"ถาม                       "รูปดับลง"ยาม                  "ธาตุน้ำ,อาโป"

   ๑๖."อาหาร"ที่กิน                     ค้ำชีพผลิน                       มีแบ่งสี่โข
"หทยรูป"กิจ                               ที่เกิดของจิต                    เจตสิกช่วยโผล่
ทำกิจเสร็จโร่                              ทั้งกุศลโอ่                        อกุศลแล

 
ธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม โดย คนเรียนไพร

คุณค่าชราวัย

     เป็นปู่ย่า ตายาย ใครหลายคน
ผลิตผล คนชรา มหาศาล
พัฒนา สังคม อุดมการณ์
มาเนิ่นนาน ผันผ่าน กาลเวลา
     ประสบการณ์ สั่งสม ครั้งวัยเยาว์
เคยโง่เขลา กายใจ ไร้เดียงสา
ได้เรียนรู้ สรรค์สร้าง ภูมิปัญญา
เสริมชีวา ให้แข็งแกร่ง แห่งชาติไทย
     สัจธรรม ชราวัย ไม้ใกล้ฝั่ง
ใจวาดหวัง สร้างสุข ทุกสมัย
มรดก ให้จดจำ แสนละไม
ทุกดวงใจ ฝันใฝ่ ในความดี
     ทรงคุณค่า ถ่องแท้ แม้แก่เฒ่า
ไม่มัวเมา ในอบาย ขายศักดิ์ศรี
สุจริต ในกระทำ ทั้งชีวี
พร้อมยอมพลี เพื่อสังคม ชมชื่นใจ

คนเรียนไพร
๑๖ สิงหาคม ๒๕๖๘

(ต่อหน้า ๗/๗) ๓.ธัมมสังคณี

# ๗๙ = มโนวิญญาณธาตุ ที่เป็นกิริยา, ประกอบด้วยอุเบกขา, ไม่ประกอบด้วยญาณ, เป็นอสังขาริก
# ๘๐ = เหมือนข้อ # ๗๙ แต่เป็น สสังขาริก
(๗) จิตที่เป็นกิริยาฝ่ายรูปาวจร= มี ๕ คือ
# ๘๑ = จิตที่เป็นกิริยาในฌานที่ ๑ ; # ๘๒ = จิตที่เป็นกิริยาในฌานที่ ๒ ; # ๘๓ = จิตที่เป็นกิริยาในฌานที่ ๓ ; # ๘๔ = จิตที่เป็นกิริยาในฌานที่ ๔ ; # ๘๕ = จิตที่เป็นกิริยาในฌานที่ ๕
(๘) จิตที่เป็นกิริยาฝ่ายอรูปาวจร = มี ๔ คือ
# ๘๖ = จิตที่เป็นกิริยา ประกอบด้วย อากาสานัญจายตนสัญญา
# ๘๗ = จิตที่เป็นกิริยา ประกอบด้วย วิญญานัญจายตนสัญญา
# ๘๘ = จิตที่เป็นกิริยา ประกอบด้วย อากิญจัญญายตนสัญญา
# ๘๙ = จิตที่เป็นกิริยา ประกอบด้วย เนวสัญญานาสัญญายตนสัญญา
ธรรมอันเป็นกุศล เป็นไฉน ? = คือสมัยใด จิตอันเป็นกุศลฝ่ายกามาวจร (ท่องเที่ยวไปในกาม ) ประกอบด้วยโสมนัส (ความดีใจ) ประกอบด้วยญาณ เกิดขึ้น ปรารภ อารมณ์ คือ รูป หรือเสียง หรือกลิ่น หรือรส หรือโผฏฐัพพะ (สิ่งที่ถูกต้องได้) หรือธรรมะ  (สิ่งที่รู้ได้ด้วยใจ), ในสมัยนั้นย่อม มี ( ธรรมะ ๕๖ อย่าง ) คือ
(๑) ผัสสะ - ความถูกต้อง (๒) เวทนา - ความรู้สึกอารมณ์ว่า เป็นสุข เป็นทุกข์ หรือไม่ทุกข์ไม่สุข (๓) สัญญา - ความจำได้หมายรู้  (๔) เจตนา -  ความจงใจ (๕) จิตตะ - จิต (๖) วิตก - ความตรึก (๗) วิจาร - ความตรอง (๘) ปีติ - ความอิ่มใจ (๙) สุข - ความสบายใจ, ในที่นี้ไม่หมายเอาสุขกาย (๑๐) จิตตัสส เอกัคคตา - ความที่จิตมีอารมณ์เป็นหนึ่ง (๑๑) สัทธินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือความเชื่อ (๑๒) วิริยินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือความเพียร (๑๓) สตินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือสติ (๑๔) สมาธินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือสมาธิ (๑๕) ปัญญินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือปัญญา (๑๖) มนินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือใจ (๑๗) โสมนัสสินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือความสุขใจ (๑๘) ชีวิตินทรีย์ - ธรรมอันเป็นใหญ่คือชีวิตความเป็นอยู่ (๑๙) สัมมาทิฏฐิ - ความเห็นชอบ คือเห็นอริยสัจจ์ ๔ (๒๐) สัมมาสังกัปปะ - ความดำริชอบ (๒๑) สัมมาวายามะ - ความพยายามชอบ (๒๒) สัมมาสติ - ความระลึกชอบ (๒๓) สัมมาสมาธิ - ความตั้งใจมั่นชอบ (๒๔) สัทธาพละ -กำลังคือความเชื่อ (๒๕) วิริยพละ - กำลังคือความเพียร (๒๖) สติพละ - กำลังคือสติ (๒๗) สมาธิพละ - กำลังคือสมาธิ (๒๘) ปัญญาพละ - กำลังคือปัญญา (๒๙) หิรีพละ - กำลังคือความละอายต่อบาป (๓๐) โอตตัปปพละ - กำลังคือความเกรงกลัวต่อบาป (๓๑) อโลภะ - ความไม่โลภ (๓๒) อโทสะ - ความคิดประทุษร้าย (๓๓) อโมหะ - ความไม่หลง (๓๔) อนภิชฌา - ความไม่โลภ ชนิดนึกน้อมมาเป็นของตน (๓๕) อัพยาบาท - ความไม่คิดปองร้าย ชนิดนึกให้ผู้อื่นพินาศ (๓๖) สัมมาทิฏฐิ - ความเห็นชอบแบบทั่ว ๆ ไป เช่น เห็นว่าทำดีได้ดี (๓๗) หิริ - ความละอายต่อบาป  (๓๘) โอตตัปปะ - ความเกรงกลัวต่อบาป (๓๙) กายปัสสัทธิ ( ความสงบระงับแห่งกองเวทนา, สัญญา, สังขาร  (๔๐) จิตตปัสสัทธิ - ความสงบระงับแห่งจิต  (๔๑) กายลหุตา -ความเบาแห่งกองเวทนา, สัญญา, สังขาร  (๔๒) จิตตลหุตา - ความเบาแห่งจิต (๔๓) กายมุทุตา - ความอ่อนสลวยแห่งกองเวทนา, สัญญา, สังขาร (๔๔) จิตตมุทุตา - ความอ่อนสลวยแห่งจิต (๔๕) กายกัมมัญญตา - ความควรแก่การงานแห่งกองเวทนา, สัญญา, สังขาร (๔๖) จิตตกัมมัญญตา - ความควรแก่การงานแห่งจิต (๔๗) กายปาคุญญตา - ความคล่องแคล่วแห่งกองเวทนา, สัญญา, สังขาร (๔๘) จิตตปาคุญญตา - ความคล่องแคล่วแห่งจิต (๔๙) กายุชุกตา - ความตรง ไม่คดโกงแห่งกองเวทนา, สัญญา, สังขาร (๕๐) จิตตุชุกตา - ความตรง ไม่คดโกงแห่งจิต (๕๑) สติ - ความระลึกได้ (๕๒) สัมปชัญญะ - ความรู้ตัว (๕๓) สมถะ - ความสงบแห่งจิต (๕๔) วิปัสสนา - ความเห็นแจ้ง (๕๕) ปัคคาหะ - ความเพียรทางจิต (๕๖) อวิกเขปะ - ความไม่ซัดส่าย คือความตั้งมั่นแห่งจิต
"อนึ่ง ในสมัยนั้น ธรรมเหล่าใด แม้อื่น ที่ไม่มีรูปอิงอาศัยกันเกิดขึ้นมีอยู่ ธรรมเหล่านี้ ชื่อว่ากุศล
มหาภูต = ธาตุทั้ง ๔ คือ ดิน น้ำ ไฟ ลม
มหาภูตรูป = รูปใหญ่, รูปต้นเดิม คือ ธาตุ ๔ ได้แก่ ปฐวี อาโป เตโช และวาโย
อุปาทายรูป = รูปอาศัย, รูปที่เกิดสืบเนื่องจากมหาภูตรูป, อาการของมหาภูตรูป ตามหลักฝ่ายอภิธรรมว่า มี ๒๔ คือ
ก) ประสาท หรือ ปสาทรูป ๕ ได้แก่ จักขุ ตา, โสต หู, ฆานะ จมูก, ชิวหา ลิ้น, กาย
ข) โคจรรูป หรือ วิสัยรูป (รูปที่เป็นอารมณ์) ๕ ได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ (โผฏฐัพพะ ไม่นับเข้าจำนวน เพราะตรงกับปฐวี เตโช วาโย ซึ่งเป็นมหาภูตรูป)
ค) ภาวรูป ๒ ได้แก่
อิตถีภาวะ ความเป็นหญิง; และ ปุริสภาวะ ความเป็นชาย
ง) หทัยรูป ๑ คือ หทัยวัตถุ หัวใจ
จ) ชีวิตรูป ๑ คือ ชีวิตินทรีย์ ภาวะที่รักษารูปให้เป็นอยู่
ฉ) อาหารรูป ๑ คือ กวฬิงการาหาร อาหารที่กินเกิดเป็นโอชา
ช) ปริจเฉทรูป ๑ คือ อากาศธาตุ ช่องว่า
ญ) วิญญัติรูป ๒ คือ
กายวิญญัติ ไหวกายให้รู้ความ, วจีวิญญัติ ไหววาจาให้รู้ความ คือพูดได้
ฎ) วิการรูป ๕ อาการดัดแปลงต่างๆ ได้แก่
ลหุตา - ความเบา, มุทุตา - ความอ่อน, กัมมัญญตา - ความควรแก่งาน, (อีก ๒ คือ วิญญัติรูป ๒ นั่นเอง ไม่นับอีก)
ฏ) ลักขณรูป ๔ ได้แก่
อุปจยะ - ความเติบขึ้นได้, สันตติ - สืบต่อได้, ชรตา - ทรุดโทรมได้, อนิจจตา - ความสลายไม่ยั่งยืน
(นับโคจรรูปเพียง ๔ วิการรูป เพียง ๓ จึงได้ ๒๔)

 
ธรรมชาติ และสิ่งแวดล้อม โดย คนเรียนไพร

อ่อนล้า

     อนิจจัง สังขาร ยามชรา
ล้วนอ่อนล้า ด้วยตรากตรำ ทำทุกขัง
อวัยวะ กล้ามเนื้อ อ่อนพลัง
ชีพยังยั้ง ด้วยจริต จิตกายา
     แม้อ่อนล้า เพียงใด ใจยังสู้
โลกรับรู้ สูงวัย ยังใฝ่หา
องค์ความรู้ ประดุจ ดังศาสตรา
บูรณา ให้โลกสวย ด้วยชีวี
     พลังกาย กำลังใจ ยังคงมั่น
ทุกคืนวัน สร้างร่มเย็น เป็นเกียรติศรี
หวังให้สิ่ง เลิศล้ำ บรรดามี
เสริมสิ่งดี ล้นเหลือ เพื่อประชา
     โลกหมุนเวียน เปลี่ยนไป ไร้หยุดนิ่ง
สรรพสิ่ง สัจธรรม ปรารถนา
ไม่เคยเลย อ่อนล้า ตามเวลา
ทุกชีวา ต้องเรียนรู้ อยู่ร่ำไป

คนเรียนไพร
๑๕ สิงหาคม ๒๕๖๘