(ต่อหน้า ๕/๑๖) อภิธรรมปิฎก : ๑๔.วิภังค์ : สติปัฏฐานวิภังค์

    ๗๑.ฌานหนึ่งเจาะด้วย"ปฏิปทา"..................ลุช้าซิแล
ด้วยราคะ,โทสะ,พหุแท้...................................กิเลสเลาะกล้า

    ๗๒.คราใดจำแม่นแล้..................................ปัฏฐาน- สติ
สัมโพชฯมีสติชาญ..........................................ตรึกรู้
สัมมาสติมรรคพาน.........................................ระลึกชอบ
ธรรมที่เหลือกอปรจู้........................................เกี่ยวด้วยสติฐาน

    ๗๓.เห็น"เวทนานุฯ"ทะลุชิด...........................พินิจประสาน
เหมือน"กายะปัสส์ฯ"สิภณะผ่าน........................คะคล้ายคณา

    ๗๔."จิตตานุปัสส์ฯ"แล้...................................เห็นหนา จิตในจิต
สงฆ์พิศเหมือนกายาฯ.......................................ถ่องถ้วน
"ธัมมานุปัสส์นา"...............................................เห็นเพ่ง ธรรมในธรรม
พิศเช่นกายาฯล้วน...........................................แน่แล้วเสมือน

    ๗๕.คราภาวะธรรมเจาะ"สติปัฏฐ์ฯ".................ก็ชัดมิเชือน
เร่งฌานเจริญสิพหุเตือน....................................ลิวัฏฏะทุกข์

    ๗๖.สงฆ์รุกประพฤติช้อย...............................นิพพาน จุดหมาย
ตัดทิฏฐิลุฌาน..................................................เริ่มแล้
สงฆ์สงัดกามชาญ.............................................ฌานหนึ่ง ลุเอย
จาก"ทุกขาภิญญาฯ"แท้.....................................ยาก,ช้านานเผย

    ๗๗.ครานั้น"อวิกฯ"ฤดีก็มั่น..............................มิหวั่นเฉลย
จิตมีสมาธิฐิติเชย...............................................มิซัดมิส่าย

    ๗๘.จิตกรายพบแน่แล้ว..................................."สมาธิ์ พละ"
ใจมั่นมีพลังหนา.................................................แกร่งแกล้ว
"สมาธิ์มิจฉาฯ"มา................................................ตรองตรึก มิทำ
ทำแต่"สัมมาสมาธิ์"แผ้ว.......................................ถูกต้องเชียวหนา

    ๗๙.สงฆ์ตัดลิกามและอกุศล.............................จะด้นเหมาะนา
ฌานหนึ่งลุ"สุญญตะ"เลาะพา...............................สภาวะว่าง

    ๘๐.พลางสติคิดได้..........................................."สัมมา- สติ"
ความระลึกชอบถูกหนา........................................แม่นแล้ว
"สติสัมโพชฌงค์"พาคะนึง....................................จิตสว่าง แจรงเอย
ความเที่ยงมิมีแจ้ว................................................แจ่มแจ้งปัญญา

    ๘๑.ธรรมอื่นสิเหลือเหมาะ"สติปัฏฐ์ฯ".................เจาะชัดซิพา
ไตรลักษณ์มิเที่ยงเจอะทุขะหนา...........................กู้รู้กระจ่าง

    ๘๒.คลาง"ปัญหาฯ"ไม่แจ้ง................................คำตอบ สงสัย
สงฆ์พฤติ"สติปัฏฐ์ฯ"ชอบ......................................ถูกต้อง
"กายานุปัสส์ฯ"นอบ..............................................เห็นเด่น กายในกาย
เพียร,มั่น,สติก้อง..................................................."โลภ,เศร้า"ตัดผลาญ

    ๘๓.ตรึก"เวทนานุฯ"มนะรุก..................................กะทุกข์เจาะซาน
มีสุขรึไร้สินิรพาน...................................................ก็กลางซิกลาง

    ๘๔.พลางสงฆ์เพียรมั่นแท้...................................เวทนา ในเวทนา
สติแน่ว,สัมปชัญญ์ฯพา...........................................ตัดพ้น
"โลภ,โทมนัส"หมดหนา...........................................ในโลก เพียงเวทนา
หาใช่ตัวเราค้น.......................................................อย่าข้องยึดเอย

    ๘๕."จิตตานุปัสสะฯ"พิระชัด................................เจอะสัจจะเอ่ย
"จิต"เพียงสิธรรมลุภวเผย.......................................มิใช่ซิตน

    ๘๖.สงฆ์ยลประพฤติท้น......................................จิตเห็น ในจิต
สตินิ่งสัมปชัญญ์ฯเป็น.............................................แน่วแท้
จนจิตสงบเยือกเย็น................................................ตัดอภิชฌา
โทมนัสตัดรอนแล้..................................................หมดสิ้นลงเผย

    ๘๗."ธัมมานุปัสสะฯ"ชระเมียง..............................ลุเกรียงซิเอ่ย
เห็นธรรม ณ ธรรมสินิรเกย.....................................ก็เป็นอะไร

    ๘๘.ธรรมหลายไวไป่แล้......................................ตัวตน หรือสัตว์
ธรรมแน่วตรึกเหตุดล.............................................ยุ่งซ้ำ
เกิดและดับในตน...................................................ปองมุ่ง ดับลง
โทมนัส,โลภตัดย้ำ.................................................สุดสิ้นมีผล

(ต่อหน้า ๖/๑๖) อภิธรรมปิฎก : ๑๔.วิภังค์ : สติปัฏฐานวิภังค์

    ๘๙.คำตอบเสาะเกี่ยวกะ"สติปัฎฐ์ฯ".............ก็ชัดระคน
ไม่ใช่กุศลรึอกุศล..........................................ตะกลางนะกลาง

    ๙๐.พลางสติปัฎฐ์ฯแล้................................กอปรแล
มี"สุขเวทนา"แฉ.............................................พรั่งพร้อม
"อทุกขม์สุขเวฯ"แช........................................เฉยแน่ ทุกข์,สุข
สองอย่างมิงำล้อม..........................................จิตรู้ทุกข์ผล

    ๙๑.ปัฏฐานฯก็เป็นมนะวิบาก........................ซิมากกุศล
มีเหตุวิบากเจาะภวดล.....................................ก็มีสิเผย

    ๙๒.ปัฏฐานฯเปรยกอปรด้วย........................ตัณหา ทิฏฐิ
โดยไม่ยึดถือหนา...........................................เลิกย้ำ
อารมณ์ไป่มีพา...............................................เพราะหยุด อุปาทาน
ใจนิ่งสงบล้ำ...................................................เพริศแพร้วสุขไข

    ๙๓.ปัฏฐานฯเจาะไร้อภินิเวส.........................กิเลสผละไกล
ตัณหาและทิฏฐินิรไว.......................................อารมณ์ซิบาง

    ๙๔.พลาง"สติปัฏฐฯ"ไซร้..............................จะคลาย กิเลส
มิก่อหมองใจกราย...........................................ห่างเศร้า
สติปัฏฐ์ฯมีพราย.............................................."วิ ตก" ตรึกนึก
ตรองเร่ง"วิจาร"เร้า..........................................ยิ่งรู้พิจารณ์

    ๙๕."ไม่มีวิตก,ตะปะวิจาร".............................ก็พานเจอะขาน
บางคราก็ไร้สิทวิงาน........................................ปลาตซิสอง

    ๙๖.มองสติปัฏฐ์ฯชี้.......................................มีหนา
"ปีติ"อิ่มใจมา...................................................เปี่ยมล้น
"สุข"เกิดร่วมมีครา...........................................พานก่อ
"อุเบกขา"กลางด้น...........................................มุ่งแท้กลางครอง

    ๙๗.ธรรมหลายสภาพเจาะสติปัฏฐ์ฯ...............จะชัดมิต้อง
ถูกฆ่าผิมรรคอริยะผอง.....................................ก็โสดะบัน

    ๙๘.หรือครันมรรคอื่นแล้................................สูงหนา อีกสาม
"สกิทาคาฯ"พา..................................................ยิ่งกล้า
"อนาคาฯ"ที่สามมา............................................เกิดสู่ พรหมโลก
อรหันต์มิเกิดหล้า..............................................สุดสิ้นเกิดขาน

    ๙๙.ธรรมมีสภาวะสติปัฏฐ์ฯ............................เจาะชัดจะพาน
เป็นเหตุปะถึงลุนิรวาณ......................................เพราะเพียรทวี

    ๑๐๐.มีธรรมเป็นเหตุไร้..................................มิถึง
"ปฏิสนธิ"พึง.....................................................เคลื่อนคล้อย
มิเป็นเหตุคะนึง.................................................ลุจุติ ตายเอย
เหตุไป่นิพพานช้อย...........................................ไม่ได้สภาพยล

    ๑๐๑.ธรรมหลายปะในลุสติปัฏฐ์ฯ...................จะจัดระคน
เป็นของ"พระเสขะ"มิผละพ้น............................."อเสขะ"พ้น

    ๑๐๒.ยลสติปัฏฐ์ฯแท้....................................อัปปมาณะ
มีสภาพประมาณหนา........................................ไม่ได้
ธรรมโลกุตตระพา............................................เหนือโลก
หลุดจากวัฏฏะไซร้...........................................ห่างพ้นมิหวน

    ๑๐๓.ปัฏฐานฯเจาะผลสิประลุแน่....................ซิแท้เหมาะควร
บางคราสิผลปะเหลาะแหละรวน........................มิพฤติวิบุลย์

    ๑๐๔.อดุลย์สติปัฏฐ์ฯแท้................................มรรคมี จากเหตุ
มีมรรคเป็นอธิบดี..............................................ใหญ่พร้อม
บางครากล่าวมรรคหนี......................................ไกลจาก เหตุแล
หรือมรรคมิเป็นค้อม..........................................ใหญ่พร้องเฉลย

    ๑๐๕."ปัฏฐานสตีฯ"จตุอุบัติ............................ลุชัดซิเปรย
"ยังไม่ลุเกิด"รึภวเอ่ย.........................................สมัยซิหน้า

    ๑๐๖.คราสติปัฏฐ์ฯน้อม.................................."ปัจจัย มีปรุง"
"ถูกปัจจัยปรุง"ไว..............................................ก่อได้
มีดวงจิตทราบไกล............................................มองชัด
คราจิตบางดวงไซร้...........................................ไม่แจ้งใดหนา

(ต่อหน้า ๗/๑๖) อภิธรรมปิฎก : ๑๔.วิภังค์ : สติปัฏฐานวิภังค์

    ๑๐๗.ปัฏฐานสตีฯรินิรเด่น..............................มิเป็นคณา
หมักหมมสิอาสวะจะพา.....................................กิเลสลุผลาญ

    ๑๐๘.พานสติปัฏฐ์ฯแท้...................................มิเป็น อารมณ์
อาสวะเพิก"กาม"เข็ญ........................................จิตแผ้ว
คราววิปป์ยุตประเด็น.........................................มิร่วม อาสวะ
จิตเพ่งความจริงแล้ว..........................................ห่างพ้นอวิชชา

    ๑๐๙.ปัฏฐานฯมิเนื่องเจาะระบุชัด....................กะวัฏฏะหนา
พ้นแล้วมิต้องเลาะจะพา.....................................ซิวนและเวียน

    ๑๑๐.มิเชียรสติปัฏฐ์ฯแล้................................เหตุมลาน วัฏฏทุกข์
มิมั่นประพฤติกราน............................................ยิ่งพร้อม
ไตรลักษณ์เพ่งมิชาญ........................................ยังไม่ ทราบจริง
หาใช่เหตุนำน้อม...............................................หลุดพ้นสังสาร

    ๑๑๑."ปัฏฐานสตีฯ"จะภวผล............................ซิดลและกราน
"ไม่แน่"ก็มีเพราะพิรขาน.....................................สิหย่อนและซา

    ๑๑๒.คราสติปัฏฐ์ฯน้อม..................................มิมี ธรรมเหนือ
ทางบ่งเดียวจรลี................................................สุดลี้
พิศไตรลักษณ์ทวี..............................................มิยึด กับตน
วิโมกข์ธรรมพบชี้..............................................สู่ห้วงนิพพาน

    ๑๑๓.มีอานิสงส์กะสติปัฏฐ์ฯ...........................ซิสัตว์สราญ
ห้าอย่างประโยชน์ดะนิรวาณ.............................ก็หนึ่งสะอาด

    ๑๑๔.สัตว์ยาตรหนีหลีกข้าม..........................."พิไร โศกครวญ"
"โทมนัส,ทุกข์"ดับไว..........................................ปลาตแล้ว
ลุธรรมสู่โพธิไกล...............................................หมายมุ่ง
ครานิพพานลุแผ้ว..............................................แจ่มแจ้งธรรมหลาย ฯ|ะ
   
แสงประภัสสร

มจร. สติปัฏฐาน ๔ เป็นต้น : พระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๕ พระอภิธรรมปิฎกเล่มที่ ๒ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
วิภังคปกรณ์ https://share.google/AE3m7Fwe4ZKzdLd4y

สติปัฏฐานวิภังค์
[ก] สุตตันตภาชนีย์
สติปัฏฐาน ๔ = ที่ตั้งของสติ, การตั้งสติกำหนดพิจารณาสิ่งทั้งหลายให้รู้เห็นตามความเป็นจริง คือ ตามที่สิ่งนั้นๆ มันเป็นของมัน
[๑] กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน = การตั้งสติกำหนดพิจารณากาย ให้รู้เห็นตามเป็นจริงว่า เป็นแต่เพียงกาย ไม่ใช่สัตว์บุคคลตัวตนเราเขา ได้แก่
(๑.๑) พิจารณาเห็นกายในกายภายในตนอยู่ เป็นอย่างไร
ภิกษุพิจารณาเห็นกายภายในตน
~เบื้องบนแต่พื้นเท้าขึ้นไป
~เบื้องต่ำแต่ปลายผมลงมา มีหนังหุ้มอยู่โดยรอบ เต็มไปด้วยสิ่งไม่สะอาดต่างๆ ว่าในกายนี้ มีผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก ไต หัวใจ ตับ พังผืด ม้าม ปอด ไส้ใหญ่ ไส้น้อย อาหารใหม่ อาหารเก่า ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้น น้ำตา เปลวมัน น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ มูตร
ภิกษุนั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดี ครั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดีแล้วจึงส่งจิตไปในกายภายนอกตน
(๑.๒) พิจารณาเห็นกายในกายภายนอกตนอยู่ = เป็นอย่างไร
ภิกษุในธรรมวินัยนี้พิจารณาเห็นกายภายนอกตน
~เบื้องบนแต่พื้นเท้าขึ้นไป
~เบื้องต่ำแต่ปลายผมลงมา มีหนังหุ้มอยู่โดยรอบ เต็มไปด้วยสิ่งที่ไม่สะอาดต่างๆว่า ในกายของเขามี ผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก ไต หัวใจ ตับ พังผืด ม้าม ปอด ไส้ใหญ่ ไส้น้อย อาหารใหม่ อาหารเก่า ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้น น้ำตา เปลวมัน น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ มูตร
ภิกษุนั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดี ครั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดีแล้วจึงส่งจิตไปในกายภายในตนและภายนอกตน
(๑.๓ ) พิจารณาเห็นกายในกายภายในตนและภายนอกตนอยู่ = เป็นอย่างไร
มีความเพียร; มีสัมปชัญญะ; มีสติ พึงกำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกได้
ภิกษุในธรรมวินัยนี้พิจารณาเห็น
~กายภายในตนและภายนอกตน เบื้องบนแต่พื้นเท้าขึ้นไป
~ เบื้องต่ำแต่ปลายผมลงมา มีหนังหุ้มอยู่โดยรอบ เต็มไปด้วยสิ่งที่ไม่สะอาดต่างๆ ว่า ในกายนี้ มีผม ขน เล็บ ฟัน หนัง เนื้อ เอ็น กระดูก เยื่อในกระดูก ไต หัวใจ ตับ พังพืด ม้าม ปอด ไส้ใหญ่ ไส้น้อย อาหารใหม่ อาหารเก่า ดี เสลด หนอง เลือด เหงื่อ มันข้น น้ำตา เปลวมัน น้ำลาย น้ำมูก ไขข้อ มูตร
ด้วยอาการอย่างนี้ ภิกษุชื่อว่าพิจารณาเห็นกายในกายภายในตนและภายนอกตนอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ พึงกำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกได้

(ต่อหน้า ๘/๑๖) อภิธรรมปิฎก : ๑๔.วิภังค์ : สติปัฏฐานวิภังค์

-> คำว่า พิจารณาเห็น = เป็นไฉน
- ปัญญา, กิริยาที่รู้ชัด ฯลฯ ความไม่หลงงมงาย, ความเลือกเฟ้นธรรม, สัมมาทิฏฐิ นี้เรียกว่า การพิจารณาเห็น
- ภิกษุเป็นผู้เข้าไปถึงแล้ว, เข้ามาถึงแล้ว, เข้ามาถึงแล้วด้วยดี, เข้า
ถึงแล้วด้วยดี, ประกอบแล้วด้วยการพิจารณาเห็นนี้ เพราะฉะนั้น จึงเรียกว่า พิจารณาเห็น
-> คำว่า อยู่ = เป็นไฉน
- อธิบายว่า สืบเนื่องกันอยู่, ดำเนินไปอยู่, รักษาอยู่, เป็น
ไปอยู่, ให้เป็นไปอยู่, เที่ยวไปอยู่ พักอยู่, เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่า อยู่
-> คำว่า มีความเพียร = เป็นไฉน
- การปรารภความเพียรทางใจ ฯลฯ สัมมาวายามะ นี้เรียกว่า ความเพียร
- ภิกษุเป็นผู้เข้าไปถึงแล้ว, เข้าไปถึงแล้วด้วยดี, เข้ามาถึงแล้ว, เข้ามาถึงแล้วด้วยดี, เข้าถึงแล้ว, เข้าถึงแล้วด้วยดี, ประกอบแล้วด้วยความเพียรนี้ เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่ามีความเพียร
-> คำว่า มีสัมปชัญญะ = เป็นไฉน
- ปัญญา กิริยาที่รู้ชัด ฯลฯ, ความไม่หลงงมงาย, ความเลือกเฟ้นธรรม, สัมมาทิฏฐิ นี้เรียกว่า สัมปชัญญะ
- ภิกษุเป็นผู้เข้าไปถึงแล้ว, เข้าไปถึงแล้วด้วยดี, เข้ามาถึงแล้ว, เข้ามาถึงแล้วด้วยดี, เข้าถึงแล้ว, เข้าถึงแล้วด้วยดี, ประกอบแล้วด้วยสัมปชัญญะนี้, เพราะฉะนั้น จึงเรียกว่า มีสัมปชัญญะ
-> คำว่า มีสติ =เป็นไฉน
- สติ ความตามระลึก, ฯลฯ สัมมาสติ นี้เรียกว่า สติ
- ภิกษุเป็นผู้เข้าไปถึงแล้ว, เข้าไปถึงแล้วด้วยดี, เข้ามาถึงแล้ว, เข้ามาถึงแล้วด้วยดี, เข้าถึงแล้ว, เข้าถึงแล้วด้วยดี, ประกอบแล้วด้วยสตินี้, เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่ามีสติ
[๒] เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน = การตั้งสติกำหนดพิจารณาเวทนา ให้รู้เห็นตามเป็นจริงว่า เป็นแต่เพียงเวทนา ไม่ใช่สัตว์บุคคลตัวตนเราเขา คือ มีสติอยู่พร้อมด้วยความรู้ชัดเวทนาอันเป็นสุขก็ดี ทุกข์ก็ดี เฉยๆ ก็ดี ทั้งที่เป็นสามิส และเป็นนิรามิสตามที่เป็นไปอยู่ในขณะนั้นๆ
~สามิส = ความสุข คือ สุขอิงอามิส, สุขอาศัยเหยื่อล่อ, สุขจากวัตถุคือกามคุณ
~นิรามิส =ความสุขไม่อิงอามิส, สุขไม่ต้องอาศัยเหยื่อล่อ, สุขปลอดโปร่งเพราะใจสงบ หรือได้รู้แจ้งตามเป็นจริง
(๒.๑) พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาภายในตนอยู่ = เป็นอย่างไร มี ๙ แบบ
(๒.๑.๑) ภิกษุในธรรมวินัยนี้เมื่อเสวยสุขเวทนา ก็รู้ชัดว่า เราเสวยสุขเวทนา
(๒.๑.๒) เมื่อเสวยทุกขเวทนา ก็รู้ชัดว่า เราเสวยทุกขเวทนา
(๒.๑.๓) เมื่อเสวยอทุกขมสุขเวทนา ก็รู้ชัดว่า เราเสวยอทุกขมสุขเวทนา
(๒.๑.๔) เมื่อเสวยสุขเวทนามีอามิส ก็รู้ชัดว่า เราเสวยสุขเวทนามีอามิส
(๒.๑.๕) หรือเมื่อเสวยสุขเวทนาไม่มีอามิส ก็รู้ชัดว่า เราเสวยสุขเวทนาไม่มีอามิส
(๒.๑.๖) เมื่อเสวยทุกขเวทนามีอามิส ก็รู้ชัดว่า เราเสวยทุกขเวทนามีอามิส
(๒.๑.๗) หรือเมื่อเสวยทุกขเวทนาไม่มีอามิส ก็รู้ชัดว่า เราเสวยทุกขเวทนาไม่มีอามิส
(๒.๑.๘) เมื่อเสวยอทุกขมสุขเวทนามีอามิส ก็รู้ชัดว่า เราเสวยอทุกขมสุขเวทนามีอามิส
(๒.๑.๙) หรือเมื่อเสวยอทุกขมสุขเวทนาไม่มีอามิส ก็รู้ชัดว่า เราเสวยอทุกขมสุขเวทนาไม่มีอามิส
ภิกษุนั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดี ครั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดีแล้วจึงส่งจิตไปในเวทนาภายนอกตน
(๒.๒) พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาภายนอกตนอยู่ = เป็นอย่างไร
(๒.๒.๑) ภิกษุในธรรมวินัยนี้รู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยสุขเวทนาว่า เขากำลังเสวยสุขเวทนา
(๒.๒.๒) รู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยทุกขเวทนาว่า เขากำลังเสวยทุกขเวทนา
(๒.๒.๓) รู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยอทุกขมสุขเวทนาว่า เขากำลังเสวยอทุกขมสุขเวทนา
(๒.๒.๔) รู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยสุขเวทนามีอามิสว่า เขากำลังเสวยสุขเวทนามีอามิส
(๒.๒.๕) หรือรู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยสุขเวทนาไม่มีอามิสว่า เขากำลังเสวยสุขเวทนาไม่มีอามิส
(๒.๒.๖) รู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยทุกขเวทนามีอามิสว่า เขากำลังเสวยทุกขเวทนามีอามิส
(๒.๒.๗) หรือรู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยทุกขเวทนาไม่มีอามิสว่า เขากำลังเสวยทุกขเวทนาไม่มีอามิส
(๒.๒.๘) รู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยอทุกขมสุขเวทนามีอามิสว่า เขากำลังเสวยอทุกขมสุขเวทนามีอามิส
(๒.๒.๙) หรือรู้ชัดบุคคลผู้กำลังเสวยอทุกขมสุขเวทนาไม่มีอามิสว่า เขากำลังเสวยอทุกขมสุขเวทนาไม่มีอามิส
ภิกษุนั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดี ครั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดีแล้วจึงส่งจิตไปในเวทนาภายในตนและภายนอกตน

(ต่อหน้า ๙/๑๖) อภิธรรมปิฎก : ๑๔.วิภังค์ : สติปัฏฐานวิภังค์

(๒.๓) พิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาภายในตนและภายนอกตนอยู่ = เป็นอย่างไร มี ๙ แบบเช่นกัน
(๒.๓.๑) ภิกษุในธรรมวินัยนี้รู้ชัดสุขเวทนาว่า เป็นสุขเวทนา
(๒.๓.๒) รู้ชัดทุกขเวทนาว่า เป็นทุกขเวทนา
(๒.๓.๓) รู้ชัดอทุกขมสุขเวทนาว่า เป็นอทุกขมสุขเวทนา
(๒.๓.๔) รู้ชัดสุขเวทนามีอามิสว่า เป็นสุขเวทนามีอามิส
(๒.๓.๕) หรือรู้ชัดสุขเวทนาไม่มีอามิสว่า เป็นสุขเวทนาไม่มีอามิส
(๒.๓.๖) รู้ชัดทุกขเวทนามีอามิสว่า เป็นทุกขเวทนามีอามิส
(๒.๓.๗) หรือรู้ชัดทุกขเวทนาไม่มีอามิสว่า เป็นทุกขเวทนาไม่มีอามิส
(๒.๓.๘) รู้ชัดอทุกขมสุขเวทนามีอามิสว่า เป็นอทุกขมสุขเวทนามี
อามิส
(๒.๓.๙) หรือรู้ชัดอทุกขมสุขเวทนาไม่มีอามิสว่า เป็นอทุกขมสุขเวทนาไม่มีอามิส
ด้วยอาการอย่างนี้ ภิกษุชื่อว่าพิจารณาเห็นเวทนาในเวทนาภายในตนและภายนอกตนอยู่ มีความเพียร มีสัมปชัญญะ มีสติ พึงกำจัดอภิชฌาและโทมนัสในโลกได้
[๓] จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน = การตั้งสติกำหนดพิจารณาจิต ให้รู้เห็นตามเป็นจริงว่า เป็นแต่เพียงจิต ไม่ใช่สัตว์บุคคลตัวตนเราเขา คือ มีสติอยู่พร้อมด้วยความรู้ชัดจิตของตนที่มีราคะ ไม่มีราคะ มีโทสะ ไม่มีโทสะ มีโมหะ ไม่มีโมหะ เศร้าหมองหรือผ่องแผ้ว ฟุ้งซ่านหรือเป็นสมาธิ ฯลฯ อย่างไรๆ ตามที่เป็นไปอยู่ในขณะนั้นๆ
(๓.๑) พิจารณาเห็นจิตในจิตภายในตนอยู่ = เป็นอย่างไร
(๓.๑.๑) ภิกษุในธรรมวินัยนี้รู้ชัดจิตมีราคะว่า จิตของเรามีราคะ
(๓.๑.๒) หรือรู้ชัดจิตปราศจากราคะว่า จิตของเราปราศจากราคะ
(๓.๑.๓) รู้ชัดจิตมีโทสะว่า จิตของเรามีโทสะ
(๓.๑.๔) หรือรู้ชัดจิตปราศจากโทสะว่า จิตของเราปราศจากโทสะ
(๓.๑.๕) รู้ชัดจิตมีโมหะว่า จิตของเรามีโมหะ
(๓ ๑.๖) หรือรู้ชัดจิตปราศจากโมหะว่า จิตของเราปราศจากโมหะ
(๓.๑.๗) รู้ชัดจิตหดหู่ว่า จิตของเราหดหู่
(๓.๑.๘) รู้ชัดจิตฟุ้งซ่านว่า จิตของเราฟุ้งซ่าน
(๓.๑.๙) รู้ชัดจิตเป็นมหัคคตะว่า จิตของเราเป็นมหัคคตะ (มหัคคตะ= คือ ถึงความเป็นใหญ่ หมายเอาจิตที่เป็นฌาน หรือเป็นอัปปมัญญา พรหมวิหาร)
(๓.๑.๑๐) หรือรู้ชัดจิตที่ไม่เป็นมหัคคตะว่า จิตของเราไม่เป็นมหัคคตะ
(๓.๑.๑๑) รู้ชัดจิตที่เป็นสอุตตระว่า จิตของเราเป็นสอุตตระ มีจิตอื่นยิ่งกว่า
~ จิตเป็นสอุตตระ = คือ กามาวจรจิต ซึ่งมีจิตอื่นยิ่งกว่า คือ รูปาวจร
~กามาวจร = กามาวจรจิต คือจิตที่ยังท่องไปในกาม คือมีรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะเป็นอารมณ์
~รูปาวจร = รูปาวจรจิต เป็นจิตระดับสูงกว่ากามาวจรจิต เป็นจิตที่ได้อบรมเจริญขึ้นจนพ้นจากกามอารมณ์ โดยอาศัยการอบรมเจริญกามาวจรกุศลจิตจนสงบมั่นคงขึ้นเป็นสมถภาวนา เมื่อกามาวจรกุศลจิตสงบมั่นคงขึ้น เป็นสมาธิขั้นต่างๆ จนจิตแนบแน่นในอารมณ์เป็นอัปปนาสมาธิขณะใด ขณะนั้นก็เป็นรูปาวจรกุศลจิต (รูปฌานกุศลจิต) พ้นจากสภาพของกามาวจรจิต
(๓.๑.๑๒) หรือรู้ชัดจิตเป็นอนุตตระว่า จิตของเราเป็นอนุตตระ
~ จิตเป็นอนุตตระ = คือจิตที่เป็นอรูปาวจรจิต ไม่มีจิตอื่นยิ่งกว่า คือ อรูปาวจร
~ อรูปาวจรจิต คือ จิตที่ไม่มีรูปกรรมฐานเป็นอารมณ์ เพราะเห็นว่าเมื่อยังมีรูปกรรมฐานเป็นอารมณ์อยู่ ก็ยังใกล้ชิดต่อการที่จะมีกามเป็นอารมณ์ ก็เพิกรูปกสิณที่เป็นอารมณ์ โดยน้อมระลึกถึงสภาพที่ไม่มีรูปนิมิต และมีอารมณ์ไม่มีที่สุด
(๓.๑.๑๓) รู้ชัดจิตเป็นสมาธิว่า จิตของเราเป็นสมาธิ
(๓.๑.๑๔) หรือรู้ชัดจิตไม่เป็นสมาธิว่าจิตของเราไม่เป็นสมาธิ
(๓.๑.๑๕) รู้ชัดจิตหลุดพ้นว่า จิตของเราหลุดพ้นแล้
(๓.๑.๑๖) หรือรู้ชัดจิตที่ยังไม่หลุดพ้นว่า จิตของเรายังไม่หลุดพ้น
ภิกษุนั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดี ครั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดีแล้วจึงส่งจิตไปในจิตภายนอกตน
(๓.๒) พิจารณเห็นจิตในจิตภายนอกตนอยู่ = เป็นอย่างไร
(๓.๒.๑)~ ภิกษุในธรรมวินัยนี้รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งมีราคะว่า จิตของเขามีราคะ
(๓.๒.๒)~ หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งปราศจากราคะว่า จิตของเขาปราศจากราคะ
จิตปราศจากราคะ = ในที่นี้หมายถึงโลกิยจิตที่เป็นกุศล ๑๗ วิปากจิต ๓๒ อเหตุกกิริยาจิต ๒ (เว้นหสิตุปปาทะ)
(๓.๒.๓) รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งมีโทสะว่า จิตของเขามีโทสะ
(๓.๒.๔) หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งปราศจากโทสะว่า จิตของเขาปราศจากโทสะ
(๓.๒.๕) รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งมีโมหะว่า จิตของเขามีโมหะ
(๓.๒.๖) หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งปราศจากโมหะว่า จิตของเขปราศจากโมหะ
(๓.๒.๗) รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งหดหู่ว่า จิตของเขาหดหู่
(๓.๒.๘) หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งฟุ้งซ่านว่า จิตของเขาฟุ้งซ่าน
(๓.๒.๙) รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งเป็นมหัคคตะว่า จิตของเขาเป็นมหัคคตะ
(๓.๒.๑๐) หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งไม่เป็นมหัคคตะว่า จิตของเขาไม่เป็นมหัคคตะ
(๓.๒.๑๑) รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งเป็นสอุตตระว่า จิตของเขาเป็นสอุตตระ
(๓.๒.๑๒) หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งเป็นอนุตตระว่า จิตของเขาเป็นอนุตตระ
(๓.๒.๑๓) รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งเป็นสมาธิว่า จิตของเขาเป็นสมาธิ
(๓.๒.๑๔) หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งไม่เป็นสมาธิว่า จิตของเขาไม่เป็นสมาธิ
(๔.๒.๑๕) รู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งหลุดพ้นแล้วว่า จิตของเขาหลุดพ้นแล้ว
(๓.๒.๑๖) หรือรู้ชัดจิตของผู้นั้นซึ่งยังไม่หลุดพ้นว่า จิตของเขายังไม่หลุดพ้น
ภิกษุนั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดี ครั้นเสพ เจริญ ทำให้มาก กำหนดนิมิตนั้นด้วยดีแล้วจึงส่งจิตไปในจิตภายในตนและภายนอกตน