ความหมายกาพย์ เมื่อศึกษาจากความที่ถือรากศัพท์บ้าง ตามนัยแห่งภาษา
หลายแนวทางประมวลกันแล้วน่าจะได้ความลงที่ “คำแห่งกวี” ตำราดั้งเดิม คือ
 “ตำรากาพย์สารวิลาสินี”  และ“ตำรากาพย์คันถะ”  ซึ่งเป็นภาษาบาลี หลังจากนั้น
จึงค่อย ๆ มีผู้คงแก่เรียนแต่งขึ้นเป็นภาษาไทย 
       กาพย์ที่มีอยู่ในคัมภีร์โบราณ แต่ไม่นิยมแต่งกันในปัจจุบัน มี ๙ ชนิดคือ  
กาพย์พรหมคีติ, กาพย์มัณทุกคติ, กาพย์ตุรงคธาวี, กาพย์มหาตุรงคธาวี, กาพย์กากคติ, 
กาพย์ตรังคนที, กาพย์มหาตรังคนที. กาพย์ทัณฑิกา, กาพย์ภุชงคลิลา,

  กาพย์พรหมคีติ                                                            

 ๑ ๐๐๐๐๐1        ๐๐๐1๐๐๐2             ๑ ชวนดูกาพย์โบราณ    มาพิจารณ์ตามตำรา
๐๐๐๐๐2           ๐๐๐๐๐๐3            สืบสารการวิชา                  รักษ์เอาไว้ไม่สาบสูญ
  ๐๐๐๐๐4          ๐๐๐4๐๐๐3         กาพย์นี้พรหมคีติ               เมื่อตรองตริให้จำรูญ
๐๐๐๐๐3            ๐๐๐๐๐๐             ยานีสองบทคูณ                  เขียนคู่กันเท่านั้นเอย        
  
กาพย์ภุชงคลิลา
  ๑ ๐๐1          ๐ ๐1๐๐            ๑ กาพย์นี้             นามมีอยู่ว่า
๐๐๐๐1           ๐๐๐๐2           ภุชงคลิลา              ไพเราะเสนาะดี
  ๑ ๐๐             ๐๐๐๐2           ๑ ความชัด             กะทัดรัดมี
๐๐๐2             ๐๐๐๐              สองสี่สี่สี่                แต่งง่ายดายแล 

 
                        กาพย์ตุรงคธาวี    

         ๑ ๐๐๐1          ๐๐๐๐1       ๐๐๐๐๐2
       ๐๐๐3      ๐๐3 ๐๐๐2      ๐๐๐4       ๐๐4๐๐๐5            
       ๐๐๐6    ๐๐๐๐6        ๐๐๐๐๐5
        ๐๐๐7      ๐๐7๐๐๐5      ๐๐๐8        ๐๐8๐๐๐
 
          ๑ กาพย์โบราณ       ร่วมกันสืบสาน         ให้อยู่ยงคงไป
       อย่าแหนงหน่าย     ดูดายกันทำไม     ช่วยรักษา    ต่อค่ายืนยงนาน
       ชาวกวี         มาเลยมาซี            เชิญร่วมกันพิจารณ์
       มิยากนัก      ชี้หลักและแผนกานท์     ร่วมวรรณวงศ์         ตุรงคธาวี 

            หมายเหตุ หมายส่งและรับสัมผัส ตามหมายเลขที่กำกับด้านหลังเดียวกัน

    กาพย์ที่เป็นที่นิยมจนถึงปัจจุบันมีอยู่หลายชนิดคือ  กาพย์ยานี ๑๑, กาพย์ฉบัง ๑๖,
กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘(มีแต่งแยกออกไปได้เป็น ๔ แบบ), กาพย์สุรางคนางค์ ๓๒, 
กาพย์สุรางคนางค์ ๓๖,กาพย์ห่อโคลง (โคลง-กาพย์นี ๑๑ ใช้ร้องในพิธีเห่เรือ เรียกกาพย์แห่เรือ), 
กาพย์ขับไม้(กาพย์สุรางคนางค์ ๓๖-โคลง ใช้ร้องในพิธี เช่นกล่อมช้า เรียกกาพย์ ขับไม้)

               กาพย์ยานี ๑๑                                ต้นแบบกาพย์ยานี ๑๑ (ของเก่า)
  ๑ ๐๐๐๐๐1        ๐๐๐1๐๐๐2            ๑ กาพย์ยานีลำนำ         สิบเอ็ดคำจำอย่าคลาย
๐๐๐๐๐2             ๐๐๐๐๐๐3            วรรคหน้าห้าคำหมาย      วรรคหลังหกยกแสดง
 ๑ ๐๐๐๐๐            ๐๐๐๐๐๐3                ๑ ครุหรือลหุนั้น          ไม่สำคัญอย่าระแวง
๐๐๐๐๐                ๐๐๐๐๐๐                สัมผัสต้องจัดแจง            ให้ถูกต้องตามวิธี  

(1) และ (2)  สัมผัสภายในบท     (3)   สัมผัสระหว่างบท

กาพย์ฉบัง ๑๖                                               ต้นแบบกาพย์ฉบัง ๑๖ (ของเก่า)

  ๑ ๐๐๐๐๐๐1     ๐๐๐๐1                               ๑ ฉบังสิบหกคำควร   ถ้อยคำสำนวน
๐๐๐๐๐๐2                                                  เลือกให้เพราะเหมาะกัน
  ๑ ๐๐๐๐๐๐2    ๐๐๐๐2                                  ๑ วรรคหน้าวรรคหลังรำพัน    วรรคหนึ่งพึงสรรค์
 ๐๐๐๐๐๐3                                                 ใส่วรรคละหกคำเทอญ
๑   ๐๐๐๐๐๐3        ๐๐๐๐3                        ๑ วรรคสองต้องสี่คำเชิญ   ฟังเพราะเสนาะเพลิน
๐๐๐๐๐๐                                                      ใครได้สดับจับใจ

(2)  และ (3)   ตัวที่ 2 ทำหน้าที่รับสัมผัสระหว่างบทด้วย    

                  กาพย์สุรางคนาง ๒๘                                 กาพย์สุรางคนาง ๒๘ 

                          ๑ ๐๐๐๐1                                              ๑ หมู่ใดในคณะ
๐๐๐๐1              ๐๐๐๐2                           เป็นอยู่อย่างละ        กาพย์โคลงพากย์หาร
๐๐๐๐                 ๐๐๐๐2                          บทฉันใดฉงน          สืบถามอย่านาน  
๐๐๐๐2              ๐๐๐๐3                           จูลู่ใช้การ               ลิขิตเกี้ยวพันธ์     
                           ๑๐๐๐๐                                                 ๑ หนึ่งวสันตลก    
๐๐๐๐                 ๐๐๐๐3                           คู่ฉันท์โตฎก             กาพย์มังกรพันธ์
๐๐๐๐                 ๐๐๐๐                             บทอินทรวิเชียร         คู่อาริยฉันทร์ 
๐๐๐๐                 ๐๐๐๐                             ผูกไว้ทุกสรรพ์          ทุกพรรณเกี้ยวการณ์    

        หมายเลขหลังวงกลมเดียวกันสัมผัสกัน

หมายเหตุ กาพย์สุรางคนางค์  นี้เป็นแบบที่ ๔ ที่แพร่หลายที่สุด  ยังมีแบบ ๑-๓ 
ซึ่งมีความแตกต่างกันเล็กน้อยดังนี้ แบบที่ ๑   วรรค ๒ กับวรรค ๓, 
วรรค ๔ กับวรรค ๕   และ  วรรค ๖ กับวรรค ๗ ไม่สัมผัสกัน 
     แบบที่ ๒  วรรค ๒ กับวรรค ๓, วรรค ๖ กับ วรรค ๗ ไม่สัมผัสกัน
     แบบที่ ๓  มีสัมผัสเชื่อมกันทุกวรรค    

กาพย์สุรางคนางค์ ๓๒                                                    กาพย์สุรางคนางค์ ๓๒

  ๑๐๐๐๐1            ๐๐๐๐1                            ๑ กาพย์หนึ่งนามอ้าง               สุรางคนางค์
๐๐๐๐1                ๐๐๐๐2                           กำหนดบทวาง                           สามสิบสองคำ
๐๐๐๐3                ๐๐3๐๐2                         บทหนึ่งแปดวรรค                      เป็นหลักพึงจำ  
๐๐๐๐2                ๐๐๐๐                             วรรคหนึ่งสี่คำ                            แนะนำวิธี

                                                                      จาก หลักภาษาไทย ของกำชัย ทองหล่อ 

                ตัวเลขหลังวงกลมเดียวกันสัมผัสกัน                       
หมายเหตุ สัมผัสระหว่าง  3  กับ  3   บางตำราไม่กำหนดให้มีสัมผัส  แต่ถ้ามีดังนี้จะไพเราะกว่า

กาพย์สุรางคนางค์ ๓๖                                          กาพย์สุรางคนางค์ ๓๖

 ๑ ๐๐๐๐1    ๐๐๐๐1      ๐๐๐๐2           ๑ อ้าพ่ออย่าคิด    เคยเที่ยวเคยสถิต    เคยกินเคยนอน
๐๐๐๐3       ๐๐๐๐3        ๐๐๐๐2        ท่าท่าป่าเปลี่ยว      รุงรังรกเรี้ยว           งูเงี้ยวเขี้ยวขอน              
๐๐๐๐2       ๐๐๐๐2        ๐๐๐๐          อันตรายเบียรบร    เหลือบยุงบุ้งหนอน   ริ้นร่านตอมตี 

                                                                                                    กรมหมื่นศรีสุเรนทร

กาพย์สุรางคนางค์ ๓๖ ต่อด้วยโคลง ใช้ขับร้องกับดนตรี  เช่นในพิธีกล่อมช้าง เรียกกาพย์ขับไม้

กาพย์ห่อโคลง                                            ต้นแบบกาพย์ห่อโคลง รัชกาลที่ ๒

       (โคลสี่สุภาพ)                                            (โคลงสี่สุภาพ)             
  ๐ ๐ ๐ เอก โท       ๐ ๐                              ๑ แกงไก่มัสมั่นเนื้อ           นพคุณ  พี่เอย 
๐ เอก ๐ ๐ ๐           เอก โท                     หอมยี่หร่ารสฉุน                   เฉียบร้อน  
๐ ๐ เอก ๐ ๐           ๐ เอก                        ชายใดบริโภคภุญช์               พิศวาส  หวังนา  
๐ เอก ๐ ๐ โท        เอก โท ๐ ๐               แรงอยากยอหัตถ์ช้อน            อกให้หวนแสวง
    (กาพย์ยานี ๑๑)                                            (กาพย์ยานี ๑๑)         
   ๑ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐            ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐              ๑ มัสมั่นแกงแก้วตา         หอมยี่หร่ารสร้อนแรง    
๐ ๐ ๐ ๐ ๐                   ๐ ๐ ๐ ๐ ๐ ๐           ชายใดได้กลืนแกง              แรงอยากให้ใฝ่ฝันหาฯ

         หมายเหตุ  กาพย์ห่อโคลงลักษณ์นี้   เมื่อใช้ร้องประกอบการเห่เรือ เรียกกาพย์เห่เรือ
มีแต่งได้สองลักษณะคือ  ขึ้นด้วยโคลงแล้ว ต่อด้วยกาพย์ หลายบท  หรือสลับกันก็ได้
 แต่ถ้าขึ้นกาพย์ก่อนแล้วตามด้วยโคลง  เรียกว่า โคลงห่อกาพย์


                                                                                                ธนุ  เสนสิงห์ นำเสนอ