ข้อความน่ารู้จากพระไตรปิฎก : ๑๘.ขันธ์(กอง) ๕ มีอะไรบ้าง

โคลงสี่สุภาพ

  ๑.ขันธ์แปล"กอง"ที่ชี้.......................รูป,นาม
ขันธ์แบ่ง"ปัญจ์"แยกตาม....................ต่างแท้
"รูปขันธ์,หนึ่ง"มองงาม........................ธาตุสี่กอปรกัน
เป็นร่างหญิง,ชายแล้..........................เลิศไซร้แลหา
  
  ๒."เวท์นา,สอง"รับรู้...........................สุข,ทุกข์                                            
หรือไม่สุข,ทุกข์รุก..............................ซุ่มเร้า
"สัญญา"อยู่สามชุก.............................หมายมุ่ง
จำรูป,เสียงเคียงเฝ้า............................ไม่พลั้งลืมเผลอ
 
 ๓.เจอ"สังขาร,สี่"แจ้ว..........................คิด,ปรุง                                  
ดี,ชั่วทำหลากมุง.................................จิตดิ้น
"วิญญาณ"รับทราบผลุง.......................ตาผ่าน
หู,จมูก,กาย,ใจ,ลิ้น...............................บ่งแจ้งปัญจ์ขันธ์ ฯ|ะ

แสงประภัสสร

ที่มา : วิภังค์ อภิธัมปิฎก ๓๕/๕๔๒
พระไตรปิฎกฉบับสำหรับประชาชน หน้า ๑๑๓

ขันธ์=ส่วนของรูป กับ นาม แยกเป็น ๕ กอง เรียกขันธ์ห้า ได้แก่ รูปขันธ์, เวทนาขันธ์,สัญญาขันธ์,สังขารขันธ์,วิญญาณขันธ์
ปัญจ์=ปญจ แปลว่า ห้า
รูปขันธ์=เป็นสภาพที่ไม่รู้ คือ กาย มีทั้งหมด ๒๘ รูป(แบ่งเป็น อุปาทยรูป ๒๔ และมหาภูตรูป ๔ ได้แก่ ดิน น้ำ ลม ไฟ ที่ประกอบกันเป็น กายคน)
เวท์นา=เวทนาขันธ์ คือความรู้สึก มีทั้งหมด ๕ ได้แก่ สุขกาย, สุขใจ,ทุกข์กาย,ทุกข์ใจ,อุเบกขาทางใจ
สัญญาขันธ์=คือความจำได้ รู้จำได้กับสิ่งที่ปรากฏทาง ตา,หู,จมูก,ลิ้น,กาย และความรู้สึกทางใจ(ด้วยเวทนา สัญญา สังขาร)
สังขารขันธ์=คือการคิด ปรุงแต่งจิตให้จิตมีอารมณ์ และกริยาหลากหลาย มีรวม ๕๐ สังขาร
วิญญาณขันธ์=เป็นสภาพรับรู้ จากทวารทั้ง ๖ คือตา,หู,จมูก,ลิ้น,กาย,ใจ

(ขอบคุณเจ้าของภาพจาก อินเทอร์เน๊ต)

ข้อความน่ารู้จากพระไตรปิฎก : ๑๙.อายตนะ(ที่ต่อ) ๑๒ มีอะไรบ้าง ?

โคลงดั้นวิวิธมาลี

  ๑."อายตนะ"เชื่อมเกี้อ.......................คะนึง
เป็นสื่อนำชักพึง.................................มั่นรู้
เหมือนดังต่อกันถึง.............................ทางยิ่ง
อีกนอก,ในถ้วนกู้................................สิบสอง
   
  ๒."อายะฯ"ในที่ช้อน..........................มีหก                                             
ครันอยู่ในกายตรอง...........................เกิดสิ้น
"ตา,หู,จมูก,กาย"ปรก..........................ใจก่อ
อีกที่เหลือ"ลิ้น"ชิ้น..............................เด่นหนา

  ๓."อายะฯ"นอกที่ต้อน.......................นอกกาย                                   
"รูป,กลิ่น,รส,เสียง"พา.........................ต่อยิ้ม
"ธรรมาฯ"ส่งรับหลาย.........................มากยิ่ง
"สัมผัส"จับได้ลิ้ม................................ส่งผล

 ๔."อายะฯ"ในรับรู้..............................จากนอก
กระทบเกิด"วิญฯ"ดล..........................มุ่งแล้ว
ตาเห็นรูป"วิญฯ"กลอก........................เห็นแน่
รูปไม่มีต้องแคล้ว...............................ไป่วิญฯ

 ๕."อายะ"ใน,นอกพร้อม......................วิญญาณ
สามอย่างกอปรผลิน...........................จึ่งรู้
เกิดสักครู่ดับผลาญ............................ลงแน่
"วิญฯ"อื่นดับล้วนจู้..............................เช่นกัน

 ๖.เจริญมรรคเพิ่มกล้า........................ปัญญา
ศีล,สมาธิ์เสริมสรรค์............................ย่ำก้าว
คิดทันดับลงพา...................................สงบ
สามสิ่งละทิ้งน้าว................................."อยาก"สูญ ฯ|ะ

แสงประภัสสร

ที่มา : วิภังค์ อภิธัมปิฎก ๓๕/๕๔๒
พระไตรปิฎกฉบับสำหรับประชาชน หน้า ๑๑๓-๑๑๔

อายต์นะ,อายะ=อานตนะ แปลว่า ที่เชื่อมต่อ,เครื่องติดต่อเป็นสื่อสำหรับติดต่อกัน ทำให้เกิดความรู้สึกขึ้น หมายถึง จักษุ โสตฆาน,ชิวหา,กาย,ใจ เป็นอายตนะภายใน ๖ จะติดต่ อกับอายตนะภายนอก ๖ คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ(สัมผัส)และ ธรรมารมณ์ เช่น ตาเห็นรูป เกิดจักขุวิญาณ,หูได้ยินเสียง เกิดโสตวิญญาณ เป็นต้น
วิญฯ=วิญญาณ(จิต,ใจ)
ธรรมมาฯ=ธรรมารมณ์ คืออารมณ์ที่ใจรู้,สิ่งที่ใจนึกคิด

ข้อความน่ารู้จากพระไตรปิฎก : ๒๐.ธาตุมีอะไรบ้าง ?

โคลงดั้นบาทกุญชร

  ๑.ธาตุสิบแปดอยู่ยั้ง.........................ตัวเอง
มีปัจจัยปรุงกอปร...............................เกิดกล้า
ก็มีแบบชัดเผง...................................แข็งแกร่ง
มิไผดลสร้างจ้า..................................แต่ไหน
   .
  ๒.ตามกิจธาตุแบ่งแล้........................หกทาง                                            
สามแต่ละทางไว................................ย่อยไว้
"ธาตุตา,หนึ่ง"เห็นวาง.........................."รูปธาตุ"
"วิญญ์จักขุฯ"ล้นใกล้...........................ก่อสรรค์

  ๓."โสตธาตุฯ"สองยาตรคล้อย............ยินเสียง"สัทท์ธาตุ"                                  
"ธาตุโสตต์วิญฯ"ประชัน.......................พร่ำแจ้ว
"ฆานะธาตุ"สามเคียง...........................ชูกลิ่น"คันธธาตุ"
"วิญญ์ธาตุฯ"กลิ่นคลุ้งแผ้ว....................คล่องสม

 ๔."ชิวหาธาตุฯ"สี่ลิ้ม.............................มีลอง"รสธาตุ"
"วิญญ์ธาตุชิวหาฯ"พรม.........................อร่อยลิ้น
อีก"กายธาตุ"ปัญจ์ครอง........................"โผฏฐัพพะธาตุ"
"กายธาตุวิญญ์"รู้สิ้น.............................ลูบคลำ

 ๕."มโนธาตุ"ตรับพร้อม..........................ฉ แฝง"ธัมมธาตุ"
"วิญญ ธาตุมโน"นำ................................ชอบรู้
ธาตุหลายพุทธ์เจ้าแจง..........................มิใช่ตัวเรา
เป็นรูป,นามถ้วนสู้..................................ไม่คง ฯ|ะ

แสงประภัสสร

ที่มา : วิภังค์ อภิธัมปิฎก ๓๕/๕๔๒
พระไตรปิฎกฉบับสำหรับประชาชน หน้า ๑๑๔

ธาตุ ๑๘=สิ่งที่ทรงสภาวะ ไม่ใช่สัตว์,คน,ตัวตน ไม่มีผู้บันดาล มีรูปลักษณะ หน้าที่ อาการ เฉพาะตัว ตามที่เหตุปัจจัยปรุงแต่งขึ้น ถ้าแบ่งตามหน้าที่ จะได้ ๖ อย่างๆละ ๓ ธาตุ รวม ๑๘ คือ
๑) จักขุธาตุ(ประสาทตา),รูปธาตุ(รูปร่างต่างๆที่เห็น),จักขุวิญญาณธาตุ(ธาตุที่เห็นรูป)
๒) โสตธาตุ(ประสาทหู),สัททธาตุ(เสียงต่างๆ),โสตวิญญาณธาตุ(ธาตุที่ได้ยินเสียง)
๓)ฆานะธาตุ (ประสาทจมูก),คันธธาตุ(กลิ่นต่างๆ),ฆานะวิญญาณธาตุ(ธาตุที่รู้กลิ่น)
๔)ชิวหาธาตุ(ประสาทลิ้น),รสธาตุ(รสต่างๆ),ชิวหาวิญญาณธาตุ(ธาตุที่รู้รส)
๕)กายธาตุ(ประสาทกาย),โผฏฐัพพะธาตุ(เครื่องกระทบกายต่างๆ),กายวิญญาณธาตุ(ธาตุที่รู้กายสัมผัส)
๖)มโนธาตุ(ใจที่รับอารมณ์และพิจารณาอารมณ์ จากทวารทั้ง ห้า),ธัมมธาตุ(เครื่องกระทบใจต่างๆ),มโนวิญาณธาตุ(ธาตุที่รู้ความรู้สึกนึกคิด)
ปัญจ์=ปญจ=ห้า
ฉ=หก