ประมวลธรรม : ๘.เกวัฏฏสูตร(สูตรว่าด้วยการแสดงธรรมแก่บุตรคฤหบดีชื่อ เกวัฏฏะ)

อินทรลิลาตฉันท์ ๑๑

  ๑.พุทธ์เจ้าประทับตรัส.............กะ"เกวัฏฯ" ณ ป่าใกล้
"นาฬันทะฯ"เมืองชัย...................สิเกวัฏฯริทูลขอ

  ๒.ให้ชวนพระสงฆ์หนา..............แสดงปาฏิหารย์จ่อ
ฝูงชนจะคล้อยก่อ......................และเลื่อมใสพระองค์ยิ่ง

  ๓.พุทธ์องค์ซิตรัสแย้ง...............มิเคยแจ้งพระสงฆ์อิง
ทำอิทธิฤทธิ์สิง...........................กะชนสรวมสิผ้าขาว

  ๔.เกวัฏฏะยืนตาม.....................ณ สอง,สามริทำพราว
พุทธ์องค์แถลงกล่าว...................วิชาฤทธิ์พระองค์รู้

  ๕.ได้ทรงประกาศแล้ว................ติอย่างแกล้วและสงฆ์ดู
หนึ่ง"อิทธิปาฯ"ชู..........................แสดงฤทธิ์สิอัศ์จรรย์

  ๖."อาเทสนาฯ"สอง....................คะเนกรองหทัยครัน
ทายใจนิกรมั่น............................รึดักใจวะคิดใด

  ๗.สามสอนนราฝึก....................พระธรรมลึกสงบใจ
มีเหตุและผลไข..........................ประโยชน์ล้นนิกรยล

  ๘.ทรงตรัสแจรงฤทธิ์.................นรีคิดมิเชื่อผล
กล่าวภิกษุบัดดล.........................ริ"คันธาระฯ"ชาวเมือง

  ๙."อาเทสนา"เดา.......................ผิใครเล่ามิเชื่อเลื่อง
เอ่ยว่าพระสงฆ์เฟื่อง...................."มนีกาวิชา"หลง

  ๑๐.แล้วทรงแสดงสอน..............วิธียอนประพฤติตรง
ด้วย"อานุสาฯ"บ่ง........................ประพฤติศีลติสามหนา

  ๑๑.จำเริญกะฌานสี่..................ลุแปดรี่กะญาณหนา
จึงดับกิเลสพา.............................อร์หันต์มิเกิดไข

(ต่อหน้า ๒/๒) ประมวลธรรม : ๘.เกวัฏฏสูตร

  ๑๒.พุทธ์องค์ผจงเล่า................ก็สงฆ์เฝ้าซิสงสัย
ธาตุสี่จะดับได้...........................ณ ที่ไหนตระเวณรอบ

  ๑๓.ถามเทพ,มหาพรหม............ก็สุดซมซิไผตอบ
ถามพุทธเจ้าชอบ.......................เพราะรู้รอบระบือไกล

  ๑๔.พุทธ์องค์แนะวิญญาณ........ผิดับรานขจัดไว
ธาตุสี่ก็ดับไซร้...........................มิเหลืออีก ณ ที่นั้น

  ๑๕.ชี้เห็นวะอิทธิ์ฤทธิ์...............รึเดาจิตมิเยี่ยมครัน
สู้คำแนะสอนสรร.......................จะสำคัญประเสริฐสม ฯ|ะ

แสงประภัสสร

ที่มา : สุตตันตปิฎก เล่มที่ ๙ ทีฆนิกาย สีลขันธวัคค์ พระ ไตรปิฎกสำหรับประชาชน หน้า ๓๑๑

เกวัฏฯ=เกวัฏฏะ บุตรคฤหบดี
พระพุทธเจ้า=ประทับ ณ ป่ามะม่วง ของ ปาวาริกะ
นาฬันทะฯ=เมือง นาฬันทา
ปาฏิหารย์=ทรงแสดง ๓ อย่าง คือ ๑)อิทธิปาฏิหารย์-แสดงฤทธิ์ได้เป็นอัศจรรย์ ๒)อาเทสนาปาฏิหารย์-ดักใจทายใจได้เป็นอัศจรรย์ ๓)อนุสาสนีปาฏิหารย์-สั่งสอน(มีเหตุผลดี)เป็นอัศจรรย์
ฌานสี่=ฌาน ๑-๔ คือภาวะที่จิตสงบจากการเพ่งอารมณ์เป็นสมาธิ คือ ๑)ฌานหนึ่ง หรือปฐมยาม มีวิตก(ความตรึก),วิจาร(ความตรอง) และปีติ ความอิ่มใจ ๒)ฌานที่สอง หรือทุติยฌาน ซึ่ง วิตกและ วิจาร  สงบระงับ เหลือแต่ ปีติ ๓)ฌานสาม หรือตติยฌาน  มีปีติ(ความอิ่มใจ) สงบระงับ ๔)ฌานสี่หรือ จตุตถฌาน มีอุเบกขา ไม่มีทุกข์ ไม่มีสุข
วิชชา ๘=ปัญญาพิเศษ แปดประการ คือ
๑)วิปัสสนาญาณ=ญาณที่ทำให้เห็นแจ้งด้วยปัญญา ๒)มโนมยิทธิ คือฤทธิ์ทางใจ นิรมิตร่างกายอื่น จากกายนี้ได้ ๓)อิทธิวิธิ คือแสดงฤทธิ์ได้ เช่น น้อยคนทำให้เป็นมากคน มากคนทำให้เป็นน้อยคน เดินในน้ำ ดำดิน เป็นต้น ๔)ทิพย์โสต=มีหูทิพย์ ได้ยินเสียงใกล้ไกล ที่เกินวิสัยหูมนุษย์ธรรมดา ๕)เจโตปริยญาณ คือ กำหนดรู้ใจผู้อื่นได้ ๖)ปุพเพนิวาสานุสติญาณ คือระลึกชาติในอดีตได้ ๗)จุตูปปาตญาณ คือ ญาณรู้ความตาย ความเกิดของสัตว์ได้ โดยเห็นด้วยตาทิพย์ ๘)อาสวักขยญาณ คือ ญาณที่ทำอาสวะ กิเลสที่หมักหมม หรือหมักดองในสันดานให้สิ้นไป

(ขอบคุณภาพจาก อินเทอร์เน๊ต)

ประมวลธรรม : ๙.โลหิจจสูตร(สูตรว่าด้วยการโต้ตอบกับ โลหิจจพราหมณ์)

ภุชงคประยาตฉันท์ ๑๒

  ๑.พระพุทธ์เจ้าเสด็จด้น.........ณ"โกศลฯ"พระสงฆ์ตาม
แวะพักที่"สลาฯ"คาม................สิ"โลหิจจ์ฯ"ลุปกครอง

  ๒.เพราะโลหิจจ์ฯลุเห็นผิด......วะพราหมณ์ชิดลุธรรมผ่อง
ตะไปสอนกะชนข้อง................ตริว่าโลภและเป็นบาป

  ๓.ลุธรรมแล้วก็ตนครัน...........ลิเครื่องพันธนาฯราบ
ตะเกิดโลภก็เหมือนทาบ...........จะถูกมัดสภาพเดิม

  ๔.สดับพุทธองค์ยาตร............ก็อาราธนาเริ่ม
พระพุทธ์เจ้าและสงฆ์เสริม.......คระไลสู่ ณ บ้านเยือน

  ๕.พระพุทธ์ฯเสวนากิจ............กะโลหิจจ์ฯตริผิดเกลี่อน
"ปเสนฯ"สิมอบเฉือน.................บุรีให้เจาะตัวท่าน

  ๖.ปเสนฯและโลหิจจ์ฯ............ประโยชน์นิตย์ระดาผ่าน
มิแบ่งปันกะใครขาน.................จะเกิดหายนะหรือไม่

  ๗.ผิโลหิจจ์ฯก็ยืนยัน...............พินาศครันประชาไข
มิได้รับปะภัตต์ไว......................จะลำบากละชีวา

  ๘.พระพุทธ์เจ้าริถามไป...........มิแบ่งใครจะเรียกว่า
ริตั้งจิตกุเมตตา.........................และช่วยเหลือรึศัตรู

  ๙.ก็โลหิจจ์ฯริตอบตรึก............เพาะข้าศึกซิแน่ชู
พระองค์ถามหทัยจู่....................วะคู่แค้นจะเรียกขาน

  ๑๐.กุเห็นผิดรึเห็นชอบ..............ก็พราหมณ์ตอบวะผิดพาน
มิมีทางจะสู้ราน...........................เพราะจำนนกะเหตุ,ผล

  ๑๑.พระพุทธ์เจ้าก็ทรงเร้า..........ประโยชน์เอามิแบ่งชน
ก็เท่ากับลุธรรมท้น.......................มิได้บอกกะผู้ใด

  ๑๒.จะทำอันตรายยิ่ง.................เพราะใจสิงมุร้ายใฝ่
นิกรพลาดจะรับได้.......................และเป็นการตริผิดลาม

  ๑๓.พระพุทธ์องค์จะแจงขาด.....ประเภทศาสดาสาม
เจาะผู้บวชลุธรรมงาม..................ตะคุณต่างคละกันไป

  ๑๔.ลุหนึ่ง,ผู้แสดงธรรม..............ก็ศิษย์ซ้ำมิฟังใด
และเลี่ยงหนีจะเหมือนไซร้...........ถนัดสอนตะไร้ผล

(ต่อหน้า ๒/๒) ประมวลธรรม : ๙.โลหิจจสูตร

  ๑๕.ประโยชน์ศาสดาถอย............มิเกิดคอยจะเห็นยล
เจาะสอง,คล้ายกะสามด้น..............ตะศิษย์ฟังมิหนีหาย

  ๑๖.กุสามศาสดาโรจน์.................ประโยชน์โชติจะสอนฉาย
ตะศิษย์เองมิฟังกราย.....................จะพากันระเริงหนี

  ๑๗.ผิโลหิจจ์ฯซิทูลว่า..................ก็ศาส์ดา ณ โลกนี้
มิควรติงติเลยมี..............................รึไม่มีประการใด

  ๑๘.พระองค์ตรัสวะมีหนา.............พระศาส์ดาริบวชไกล
พิสุทธิ์ศีลสมาธิ์ใส..........................ลุฌานสี่เสาะแปด"วิชช์ฯ"

  ๑๙.ก็ตนเกริกอร์หันต์พาน............และศิษย์ผ่านลุตามติด
เพราะสั่งสอนอุดมกิจ.....................ติไม่ได้เพราะสมบูรณ์

  ๒๐.สิโลหิจจ์ฯก็เสริญเจตน์..........พระธรรมเทศนาพูน
แสดงตนอุบาฯทูน..........................พระรัตน์ตรัยศรัณย์นาน ฯ|ะ

แสงประภัสสร
๒๙ กันยายน ๒๕๖๗

ที่มา : สุตตันตปิฎก เล่มที่ ๙ ทีฆนิกาย สีลขันธวัคค์ พระไตรปิฎกสำหรับประชาชน หน้า ๓๑๑-๓๑๒

โกศล=แคว้นโกศล
โลหิจจ์ฯ=โลหิจจพราหมณ์
สลาฯ=ตำบลบ้านชื่อ สาลวติกา
พันธนาฯ=พันธนาการ คือ เครื่องผูกมัด
ปเสนฯ=พระเจ้าปเสนทิโกศล ราชาจากแคว้นโกศลล
ฌานสี่=ฌาน ๑-๔ คือภาวะที่จิตสงบจากการเพ่งอารมณ์เป็นสมาธิ คือ ๑)ฌานหนึ่ง หรือปฐมยาม มีวิตก(ความตรึก),วิจาร(ความตรอง) และปีติ ความอิ่มใจ ๒)ฌานที่สอง หรือทุติยฌาน ซึ่ง วิตกและ วิจาร  สงบระงับ เหลือแต่ ปีติ ๓)ฌานสาม หรือตติยฌาน  มีปีติ(ความอิ่มใจ) สงบระงับ ๔)ฌานสี่หรือ จตุตถฌาน มีอุเบกขา ไม่มีทุกข์ ไม่มีสุข
วิชช์ฯ=วิชชา ๘ คือปัญญาพิเศษ แปดประการ ได้แก่
๑)วิปัสสนาญาณ=ญาณที่ทำให้เห็นแจ้งด้วยปัญญา ๒)มโนมยิทธิ คือฤทธิ์ทางใจ นิรมิตร่างกายอื่น จากกายนี้ได้ ๓)อิทธิวิธิ คือแสดงฤทธิ์ได้ เช่น น้อยคนทำให้เป็นมากคน มากคนทำให้เป็นน้อยคน เดินในน้ำ ดำดิน เป็นต้น ๔)ทิพย์โสต=มีหูทิพย์ ได้ยินเสียงใกล้ไกล ที่เกินวิสัยหูมนุษย์ธรรมดา ๕)เจโตปริยญาณ คือ กำหนดรู้ใจผู้อื่นได้ ๖)ปุพเพนิวาสานุสติญาณ คือระลึกชาติในอดีตได้ ๗)จุตูปปาตญาณ คือ ญาณรู้ความตาย ความเกิดของสัตว์ได้ โดยเห็นด้วยตาทิพย์ ๘)อาสวักขยญาณ คือ ญาณที่ทำอาสวะ กิเลสที่หมักหมม หรือหมักดองในสันดานให้สิ้นไป
อุบา=อุบาสก
พระรัตน์ตรัย=พระรัตนตรัย ได้แก่ พระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์

ประมวลธรรม : ๑๐.เตวิชชสูตร(สูตรว่าด้วยไตรเวท)

กาพย์มหาตุรงคธาวี

  ๑.พระพุทธ์องค์.......พร้อมด้วยหมู่สงฆ์.......มุ่งตรงแคว้นโกศล
บ้านพราหมณ์นา...."มนสาฯ"ตำบล....ป่ามะม่วง.....ลุล่วง"อจิร์วดี"
มีพราหมณ์มั่ง......หลายพักอยู่ยั้ง......เช่น"วังกีส์,ตารุกข์"รี่
"โปกข์ฯ"พราหมณ์....ตาม"ชาณุฯ"ปรี่....อีก"โตเทยย์ฯ"....ชื่อเปรยเปรื่องอีกหลายคน

  ๒.สองมาณพ......"วาเสฏฐะฯนบ.....ประสพ"ภารัทฯ"ด้น
สนทนาตรอง....ทางส่องตรงก่น....อยู่ร่วมกัน....และตรับด้วยพระพรหม
วาเสฏฐะฯ......อ้างถ้อย"โปกขะฯ......ภารัทะอิง"ตารุกข์ฯ"ชม
ไม่ตกลง....ไหนบ่งชัดคม....จึงพากัน....เฝ้าพลันถามพระพุทธ์องค์

  ๓.มานพพลาง......ทูลข้อเถียงคลาง......หลายทางพราหมณ์บอกบ่ง
มีหลายสาย....ถ้าผายทำตรง....จะอยู่กับ....สดับตรับพระพรหมไว
พระพุทธ์เจ้า.....ถามวาเสฏฐ์ฯเกลา......ทางเหล่านั้นไฉน
ให้วาเสฏฐ์ฯ....ยืนเจตน์ชี้ไกล.....ถึงสามครั้ง....ทางหยั่งร่วมกับพรหมเอย

  ๔.พระองค์ตรัส......มีพราหมณ์รู้ชัด......ถนัด"ไตรเวท"เอ่ย
หนึ่งคนไหม....เคยใกล้พรหมเชย....กราบทูลว่า....ก็หามีใครได้ยล
ตรัสถามต่อ......ครูของพราหมณ์ก่อ......เหมาะพอไตรเวทท้น
หนึ่งคนมี....เห็นรี่พรหมผล....ทูลตอบได้.....ว่าไม่มีใครเห็นพรหม

  ๕.ทรงตรัสตอบ......ครูของครูพราหมณ์.....แค่นามหนึ่งมีไหม
ทูลตอบแล้ว....จะแคล้วคลาดไกล....ไม่มีผู้.....เห็นรู้จักพระพรหมเลย
ทรงถามว่า......ย้อนเจ็ดชั่วหนา......มีฝ่าหนึ่งคนเผย
ที่เคยเห็น....ดังเช่นพรหมเคย.....ทูลตอบได้....ว่าไม่มีใครเห็นพรหม

  ๖.ตรัสถามว่า......ฤษีรุ่นก่อนมา......แต่งคว้าร่ายมนต์สม
เช่น"อัฏฐกะ"...."จามะฯ"สดมภ์....สมัยนี้....พราหมณ์รี่เรียนไตรเวทชาญ
มีใครบ้าง.....เคยกล่าวตนอ้าง.....เห็นร่างพระพรหมฉาน
อยู่อย่างไร....ที่ไหนเห็นปาน....ทูลตอบว่า....จะหายังมิได้เลย

  ๗.พุทธ์เจ้าเปรียบ.......เหมือนตาบอดเฉียบ........จูงเงียบคนบอดเฉย
คนต้น,กลาง....คนวางท้ายเอย.....สามช่วงเป็น....ไม่เห็นภาพใดเข้ามา
พราหมณ์มิรู้ด้น.....ด้วยไตรเวทล้น......คนต้น,กลาง,ท้ายหนา
มิเคยเห็น.....พรหมเด่นสักครา....คำพราหมณ์กล่าว.....ก็ร้าวว่างเปล่าเช่นกัน

  ๘.ตรัสถามเพิ่ม.......พราหมณ์,ผู้อื่นเสริม......เห็นเดิมขึ้น-ตกครัน
พระอาทิตย์....มีกิจคู่จันทร์....จึงเสริญไหว้....นี้ไซร้จะพอหรือเจียว
รู้ไตรเวท.......จะพอพิเศษ.......ถึงเขตร่วมหนึ่งเดียว
อาทิตย์-จันทร์.....ได้พลันแน่เทียว.....กราบทูลใช่.....คาดไม่พออย่างแน่นอน

(ต่อหน้า ๒/๓) ๑๐.เตวิชชสูตร

 ๙.ตรัสต่อไป.......แค่มองเห็นไซร้.......มิใช่พอชี้สอน
แต่พราหมณ์รู้......พร้อมคู่ไตรฯวอน.....ทั้งครูผอง.....ไป่มองเห็นพรหมด้วยตา
ก็ยังชี้.......แนวทางตรงปรี่......จุ่งรี่ถึงพรหมหนา
ทรงตรัสถาม.....ถ้อยความกล่าวมา....ไร้หลักฐาน......ดูผ่านเลื่อนลอยหรือใย

  ๑๐.เขาทูลตอบ.......เลื่อนลอยมิชอบ.....จะยอบกระทำมิได้
พุทธ์เจ้าตรัส.....มิชัดเจนใด......ทั้งรู้,เห็น.....ยังเน้นทางตรงสู่พรหม
อยู่ร่วมใกล้.....พระพรหมอีกไซร้.....จะไม่เป็นจริงสม
ทรงเปรียบเปรย.....ห้าเผยข้อคม.....พราหมณ์กระทำ.....ประจำซมสู่พรหมพลัน

  ๑๑.หนึ่งตรัสเทียบ......รู้ไตรเวทย์เฉียบ.......ห่างเลียบไกลพรหมครัน
เหมือนชายรัก......หญิงนักแต่หวั่น.....ไม่รู้ชื่อ....และหรือบ้านอยู่ที่ใด
สอง,จะวาง.......บันไดพาดพลาง........เป็นทางสี่แพร่งไซร้
ขึ้นปราสาท.....แต่พลาดผิดไป....มิรู้ที่....ตั้งชี้ปราสาทเลยนา

  ๑๒.สาม,พราหมณ์รู้......ไตรเวทเลิกชู......ธรรมกรูเป็นพราหมณ์หนา
กลับยึดธรรม....และซ้ำไม่คว้า....ธรรมที่เป็น....พราหมณ์เด่นอีกแต่ออกนาม
เทพ,พระอินทร์......โสมะ,มหินทร์.......ยินดีพระพรหมงาม
วอน,ตั้งใจ....ก็ไม่ก่อลาม....อยู่ร่วมกัน....สดับพระพรหมได้เอย

  ๑๓.เปรียบเหมือนคน......วอนฝั่งน้ำร่น......ถึงตนย่อมไม่เลย
สี่,พราหมณ์ชาญ....รู้งานเชี่ยวเคย....กับไตรเวท...แต่เจตน์หมกกามคุณ
เครื่องจองจำ......ผูกมัดสัตว์หนำ....ย่อมย้ำห่างพรหมหนุน
เหมือนข้ามน้ำ....มิสำเร็จจุน....มีเชือกมัด....จับดัดมือไพล่หลังเอย

  ๑๔.ห้า,พราหมณ์รู้......คล่องไตรเวทอยู่......แต่พรู"นิวรณ์"เผย
พอใจกาม....ฆาตลามจนเคย....กิเลสขัด....สกัดอยู่ห่างพรหมไกล
เหมือนข้ามน้ำ.......ผ้าคลุมหัวนำ......แล้วร่ำนอนทันใด
ณ ฝั่งนี้....จะปรี่ข้ามไว....ถึงฝั่งโน้น....ก็โพ้นไกลสิ้นทางรมย์

  ๑๕.ทรงตรัสถาม......ครูของครูพราหมณ์.....กล่าวความถึงพระพรหม
ห้าข้อนี้....หนึ่ง,ชี้นิยม...."มีสิ่งหวง"....ติดบ่วงสตรีหรือไง
สอง,จิตมี......"ผูกเวร"เร็วคลี่......เกลียดชี้ไม่จบไหม
สาม,อาฆาต....คิดวาดแค้นไกล....เจ็บใจนาน....คิดผลาญสิ้นใช่หรือไร
 
๑๖.สี่,เศร้าหมอง......ใจโศกเศร้าครอง.......จับจองกิเลสไหม
ห้า,คุมจิต.....ให้ชิดอยู่ใน....อำนาจล้น....ที่ตนต้องการได้ไร
มาณพทูล.......ครูพราหมณ์กล่าวพูน......พรหมจรูญข้อห้าไซร้
เป็นเช่นนั้น....เหลือนั่นหนีไกล....ไม่เป็นเอย....เฉลยไร้ความดีงาม

  ๑๗.ทรงถามต่อ......รู้ไตรเวทส่อ.....พราหมณ์จ่อถึงพรหมตาม
หรือไม่นา.....เขาว่าตรงข้าม....พราหมณ์ยังมี....สิ่งที่หวง,ยังผูกเวร
พยาบาท.......จิตเศร้าหมองฆาต........จิตพลาดอำนาจเด่น
ตรัสถามว่า.....พราหมณ์นาจะเป็น....เทียบพระพรหม....ได้สมหรือไม่อันใด

  ๑๘.มาณพแถลง......มิได้แน่แจง.....ทรงแสดงสรุปไว้
พราหมณ์ตายแล้ว.....จะแคล้วพรหมไกล.....ไป่ฐานะ....ที่จะอยู่กับพระพรหม
ตรัสเสริมพราหมณ์....รู้ไตรเวทความ......เข้าลาม,วิบัติจม
เข้าทางผิด....เพราะคิดแดนรมย์....เป็นภาพลวง.....เห็นบ่วงทรายเป็นน้ำกลาย

  ๑๙.พุทธ์องค์ชี้......ด้วยไตรเวทนี้......ขานคลี่ว่าเป็นฉาย
ป่าไตรเวท......ไร้เขตบ้านปราย....ไม่มีบ้าน.....น้ำรานไม่มีอีกแล
ความเสื่อมถอย.......ของไตรเวทคล้อย.....อันด้อยสำคัญแฉ
วาเสฏฐ์คลาง....ใดทางพรหมแล้.....จะไปอยู่....ร่วมชูกับพระพรหมไว

  ๒๐.พุทธ์เจ้าตอบ.....รู้จักพรหมชอบ......จรรอบพรหมโลกไข
ปฏิบัติ....ใดชัดได้ไป....สู่พรหมโลก....ไร้โศกทุกข์ใจปลดปลง
ทรงแนะนำ......วาเสฏฐ์ฯพฤติทำ......ลึกด่ำพรหมจรรย์บ่ง
ถือศีลหนา.....สมาธิ์เสริมส่ง...แผ่เมตตา....จิตกล้าละนิวรณ์ราน

  ๒๑.พฤติเยี่ยงนี้......ฌานอุบัติคลี่........เกิดมีลำดับงาน
สงฆ์ตายแล้ว.....ต้องแกล้วสู่ฐาน....ผู้ร่วมกับ....และตรับพระพรหมได้เอย
สองมานพ.....ทูลสรรเสริญนบ......ขอจบอุบาฯเผย
สูตรนี้ต้อง....พฤติกรองเด่นเชย....ให้รู้-เห็น.....ผลเด่นจริงจริงแน่เทียว ฯ|ะ

แสงประภัสสร

ที่มา : สุตตันตปิฎก เล่มที่ ๙ ทีฆนิกาย สีลขันธวัคค์ พระไตรปิฎกสำหรับประชาชน หน้า ๓๑๓-๓๑๕

ต่อหน้า ๓/๓) ๑๐.เตวิชชสูตร

มนสาฯ=ตำบลบ้านพราหมณ์ชื่อ มนสากตะ
อจิรวดี=พระพุทธเจ้าประทับ ณ ป่ามะม่วง ริมแม่น้ำ อจิรวดี
พราหมณ์มหาศาล (พราหมณ์ที่เป็นเศรษฐี)=เช่น วังกีสพราหมณ์,ตารุกขพราหมณ์,โปกขรสาติพราหมณ์,ชาณุสโสนิพราหมณ์,โตเทยยพราหมณ์
วาเสฏฐะ=ผู้สืบสกุลวสิษฐะ
ภารัทฯ=ภารัทวาชะ ผู้สืบสกุลภารัทวาชะ
ไตรเวท=คัมภีร์ศาสนาพราหมณ์ มี ๓ คัมภีร์ ได้แก่ ๑)ฤคเวท -บทสวดสรรเสริญเทพเจ้า ๒)ยชุรเวท-บทสวดอ้อนวอนในพิธีบูชายัญ ๓)สามเวท-บทเพลงสำหรับสวดหรือร้องเป็นทำนองในพิธีบูชายัญ ต่อมาเพิ่ม อถรรพเวท ว่าด้วยคาถาอาคมทางไสยศาสตร์เข้ามาอีกเป็น ๔
อัฏฐกะ,วามกะ=คือ ฤษีรุ่นก่อนๆที่แต่งมนต์ ร่ายมนต์
พระอินทร์=ชื่อเทพเจ้าในศาสนา พราหมณ์ ฮินดู พุทธ ในทางพุทธก็คือท้าวสักกะ เป็นเทวราช ผู้เป็นใหญ่ในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์
โสมะ=พระโสมะ คือพระเจ้าแห่งคำพูดใน ฤคเวท
มหินทร์=พระมหินทร์
กามคุณ ๕=คือ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส อันน่าปรารถนารักใคร่ชอบใจ
นิวรณ์ห้า=คือ อารมณ์ทางความคิด ที่ขัดขวาง ปิดกั้นมิให้จิตลุความดี เป็นอุปสรรคต่อการลุธรรม แบ่งเป็น ๕ อย่าง ๑)กามฉันทะ -ความพอใจในกาม ความรัก ความปรารถนา หลงใหล ๒)พยาบาท -ความปองร้าย ๓)ถีนมิทธะ-ความง่วงเหงา หดหู่  เกียจคร้าน ๔)อุทธัจจะกุกกุจจะ-ความฟุ้งซ่าน รำคาญใจ วิตกกังวล ๕)วิจิกิจฉา-ความลังเลสงสัย ไม่แน่ใจ
ฌาน=ฌาน ๑-๔ คือภาวะที่จิตสงบจากการเพ่งอารมณ์เป็นสมาธิ คือ ๑)ฌานหนึ่ง หรือปฐมยาม มีวิตก(ความตรึก),วิจาร(ความตรอง) และปี ติ ความอิ่มใจ ๒)ฌานที่สอง หรือทุติยฌาน ซึ่ง วิตกและ วิจาร  สงบระงับ เหลือแต่ ปีติ ๓)ฌานสาม หรือตติยฌาน  มีปีติ(ความอิ่มใจ) สงบระงับ ๔)ฌานสี่หรือ จตุตถฌาน มีอุเบกขา ไม่มีทุกข์ ไม่มีสุข
อุบาฯ=อุบาสก

ประมวลธรรม : ๑๑.มหาปทานสูตร(สูตรว่าด้วยข้ออ้างใหญ่)

กาพย์ทัณฑิกา

  ๑.พุทธ์เจ้าพักที่......."กเรกุฎีฯ".....เชต์วนาราม
กรุงสาวัตถี....สงฆ์รี่ติดตาม....ทรงเล่าเรื่องลาม....."ปุพเพนิวาฯ"

  ๒.เรื่องเกิดชาติก่อน......ทรงเล่าเรื่องย้อน.....พุทธ์เจ้าหกหนา
และพระองค์เอง....รวมเปล่งเจ็ดนา....เจิดจ้าเนิ่นกาล....ขานนานชั่วกัลป์

  ๓.หนึ่ง"วิปัสสี"......สกุลกษัตริย์ชี้......สามสิบเอ็ดดั้น
กัปป์ก่อนกาลนี้....นามชี้"โกณฑัณฯ"....อายุถลัน....ได้แปดหมื่นปี

  ๔.ตรัส์รู้ ณ โคนไม้......ต้นแคฝอยไว......อัคร์สาวกชี้
"ขัณฑะ,ติสสะ"....มีประชุมคลี่....รวมสามครั้งถี่....สงฆ์หลายประชุม

  ๕.หกล้านแปดแสน......หนึ่งแสนรูปแก่น.....แปดหมื่นรูปสุม
สามครั้งล้วนมา....ขีณาสพกลุ่ม...."อโสกะ"คุม.....พุทธ์อุปฐากครัน

  ๖.พระพุทธ์บิดา......นามพันธุมา......พุทธ์มารดานั้น
นาม"พันธุมตี"....เมืองที่ครองพลัน...พันธุมตีนั่น....เป็นราช์ธานี

  ๗.สอง"พระสิขีฯ".......สกุลกษัตริย์ชี้........สามสิบเอ็ดหนี
กัปป์ปัจจุบัน...."โกณฑัณฯ"นามคลี่.....อายุยืนปรี่....เจ็ดหมื่นปียง

  ๘.ตรัส์รู้โคนไม้.......บุณฑริกไกล......อัคร์สาวกบ่ง
"อภิภู"ด่ำ...."สมภวะ"ตรง....มีประชุมสงฆ์....รวมสามครั้งนา

  ๙.แสนรูป,แปดหมื่น.......และเจ็ดหมื่นรื่น.......ล้วนขีณาฯหนา
พุทธ์อุป์ฐากดัง....."เขมังกรฯ"กล้า.....รับใช้ทั่วหล้า.....พระพุทธ์เจ้าเอย

  ๑๐.พระพุทธ์บิดา......."อรุณะ"นา.....พุทธ์มารดาเผย
"ปภาวตี".....เมืองที่ครองเอ่ย......"อรุณวะฯ"เคย.....ศูนย์กลางนคร

  ๑๑.สาม"พระเวสส์ภูฯ"......สกุลกษัตริย์อยู่.......สามสิบเอ็ดก่อน
กัปป์ปัจจุบัน......"โกณฑัณฯ"นามพร.....อายุยืนช้อน....หกหมื่นปีชม

  ๑๒.ตรัส์รู้โคนไม้......"สาละ"วิไล......อัคร์สาวกสม
"โสณณะ,อุตตระ"....มีประชุมคม....สามครั้งพร่างพรม....ล้วนเป็นขีณาฯ

  ๑๓.แปดหมื่น,เจ็ดหมื่น......และหกหมื่นชื่น......พุทธ์อุป์ฐากหนา
ชื่อ"อุป์สันตะ"....ผู้สนองกล้า....คล้ายกับเลขา....พุทธ์องค์ครัน

  ๑๔.พระพุทธ์บิดา......"สุปปติ"จ้า......พุทธ์มารดานั้น
นาม"ยสว์ตี"....จะมีเมืองดั้น....อโนมะพลัน....เป็นราช์ธานี

  ๑๕.สี่"กกุสันธ์ฯ"......สกุลพราหมณ์ดั้น.....ในภัทท์กัปป์นี้
"กัสส์ปะ"โคตรเดิม....เจริญสี่หมื่นปี....ตรัสรู้รี่....โคนไม้ซีกพรรณ

  ๑๖.อัคร์สาวกคู่......"วิธูระ"รู้......."สัณชีวะ"สรร
การประชุมจัด.....อุบัติเดียวมั่น....รวมสาวกนั้น....สี่หมื่นรูปคง

  ๑๗.สาวกทั้งมวล......ขีณาสพล้วน.....มาประชุมส่ง
วุฑฒิชะ.....อุปฐากสงฆ์....พระพุทธ์เจ้าตรง....อยู่ใกล้ชิดงาน

  ๑๘.พระพุทธ์บิดา......เป็นพราหมณ์ชาญหนา....."อัคคิฯ"นามขาน
พระพุทธ์มารดา....."วิสาขา"กราน....."เขมว์ตีฯ"สาน....เมืองหลวงครองครัน

  ๑๙.ห้า"โกนาคม"......ตระกูลพราหมณ์สม......ภัทร์กัปป์เดียวกัน
"กัสส์ปะฯ"โลด......ชื่อโคตรเดิมสรรค์....อายุกระชั้น.....ได้สามหมื่นปี

  ๒๐.ตรัสรู้เอื้อ.....โคนไม้มะเดื่อ......อัคร์สาวกชี้
ข้างซ้าย-ขวาปะ...."ภิยโย"ดี...."อุตตะ"ที่....ช่วยงานพุทธ์ฯเอย

  ๒๑.ประชุมสาวก......เกิดครั้งเดียวพก........สามหมื่นรูปเผย
สาวกล้วนคว้า.....ขีณาสพเชย....อุป์ฐากชื่อเปรย...."โสตถิชะ"นา

(ต่อหน้า๒/๓) ๑๑.มหาประทานสูตร

  ๒๒.พุทธ์บิดานาม....."ยัญญ์ทัตตะ"ถาม......"อุตต์รา"มารดา
"โสภะ"เจ้าครอง....เมืองผ่องปกหล้า...."โสภาว์ตี"นา....ราชธานี

  ๒๓.หก"กัสสปะ"ทูน......เกิดพราหมณ์ตระกูล......ในภัทท์กัปป์นี้
โคตรเดิมนะ.....กัสสปะรี่....อายุเต็มปรี่....สองหมื่นปีไกล

  ๒๔.ตรัส์รู้โคนต้น......นิโครธ,ไทรทน......อัคร์สาวกไข
ภารัทวาชะ....ติสสะคู่ไซร้....มีประชุมได้....แค่เพียงครั้งเดียว

  ๒๕.สงฆ์แค่สามหมื่น......เข้าประชุมยืน.....ขีณาสพเจียว
พุทธ์อุป์ฐากชิด...."สัพพ์มิตตะ"เทียว....รับใช้ปราดเปรียว....พระพุทธ์เจ้านา

  ๒๖.พุทธ์บิดาชื่อ......"พรหมทัตตะ"ลือ......"ธน์วาฯ"มารดา
"กิงกิ"เจ้าครอง....ปกป้องเมืองฟ้า...."พาราณสี"มา......ราชธานี

  ๒๗.เจ็ดตัวพระองค์......เกิดกษัตริย์วงศ์.....ในภัทท์กัปป์นี้
"โคตมะ"นาม....ชื่อตามโคตรรี่....ด้อยอายุมี....เหลือร้อยปีพาน

  ๒๘.อายุเกินกว่า......มีน้อยยากหา......เพราะความจนขาน
ลักขโมยเอา.....ศีลเซาพร่องราน....อาฆาตมุ่งผลาญ....ห่วงประโยชน์ตน

  ๒๙.โคตมพุทธ์ฯใฝ่......ตรัสรู้โคนไม้....."อัตสัตถะ"ยล
สาริบุตรขวา....ปัญญาเลิศผล....ซ้าย"โมคคัลฯ"ดล....ฤทธิ์เกริกวิบูลย์

  ๓๐.ประชุมครั้งเดียว......สงฆ์หนึ่งพันเจียว......กับสองห้าศูนย์
ทั้งหมดล้วนหนา....ขีณาสพดูลย์....พุทธ์อุป์ฐากกูล....พระพุทธ์เจ้างาน

  ๓๑.พุทธบิดา......."สุทโธท์นะฯ"หนา.....พุทธ์มารดาพาน
เอ่ยนาม"มายา".....อยู่หล้าเมืองผ่าน....กบิลพัสด์ฯกราน....ราชธานี

  ๓๒.โคตมพุทธ์ฯตรัส......ประวัติ"วิปัสส์ฯ"....เกิดเป็นคนคลี่
ถึงเป็นพุทธ์เจ้า....มีเหย้าจากที่....โพธิสัตว์ชี้....มาก่อนธรรม์ดา

  ๓๓.พระโพธิสัตว์.......เกิดเป็นคนชัด......ลุพุทธ์เจ้าหนา
มีเหตุการณ์เกิด....หลายเพริศในหล้า....ต่างการเกิดนา.....ของสัตว์อื่นใด

  ๓๔.แรกโพธิสัตว์......จากสวรรค์ชัด.....ดุสิตสรวงใส
สู่ครรภ์มารดา....แสงจ้าพร่างไกล....โลกธาตุหวั่นไหว....สะเทือนโลกนา

  ๓๕.เทพ์บุตรสี่ตน......อารักขาท้น......สี่ทิศทั่วฟ้า
ป้องกันภัยรุด....อมนุษย์นา....และจากคนคร่า.....ทำลายพระโพธิ์ฯ

 ๓๖.พระโพธิ์,มารดา......ทรงศีลห้าหนา......มารดามิโร่
รู้สึกทางกาม....ใจตามชายโผล่....ชายใดล่วงโข....มิก่อได้เลย

  ๓๗.พระมารดามี......ลาภสมบูรณ์คลี่.....กามคุณห้าเผย
ไม่มีโรคใด....หว่างไซร้ครรภ์เกย....จะเห็นกายเอย....พระโพธิ์สัตว์ชิน

  ๓๘.พระโพธิ์อุบัติ......ครบเจ็ดวันชัด......พระมารดาสิ้น
สู่ดุสิตครอง....ปกป้องครรภ์ปิ่น....มิให้สัตว์ผิน....มาเกิดได้ครา

  ๓๙.พุทธ์มารดามี.......ครรภ์สิบเดือนปรี่.......จึงคลอดออกมา
หญิงอื่นประมาณ....เก้าผ่านธรรม์ดา....อาจสิบเดือนล่า....ส่วนน้อยนิดเดียว

  ๔๐.หญิงอื่นนั่ง,นอน......จึงคลอดลูกอ่อน......พุทธ์มารดาเดี่ยว
ยืนคลอดขณะ....ชมปะสวนเทียว....เทพสี่ตนเกรียว....รีบรับก่อนคน

  ๔๑.แรกประสูติคาด......โพธิ์สัตว์สะอาด......น้ำร้อน-เย็นล้น
สนานทั่วกาย....โพธิ์ฯกรายเดินท้น....เจ็ดก้าวพูดก่น....จะเป็นเลิศนา

  ๔๒.ชาตินี้โพธิ์สัตว์.....เกิดสุดท้ายชัด.......ขณะประสูติหนา
เกิดแสงสว่าง....กระจ่างทั่วหล้า....หมื่นโลกธาตุอ้า....สั่นไหวสะเทือน

  ๔๓.วิปัสฯกุมาร......ประสูติมินาน......พราหมณ์พิศร่างเกลื่อน
ทายกุมารว่า....รูปหนาครบเงื่อน....สามสิบสองเอื้อน....บุรุษยิ่งพา

  ๔๔.ถ้าครองเรือนแล้ว......เป็นจักรพรรดิ์แกล้ว......ถ้าผนวชหนา
จักเป็นพุทธ์เจ้า....ฝึกเร้าเลี้ยงมา....นั่งตักบิดา....ว่าราชการ

(ต่อหน้า ๓/๓) ๑๑.มหาปทานสูตร

  ๔๕.ทรงพิจารณ์ดี......ถูกเรียกชื่อชี้......"วิปัสสี"ขาน
ผู้รู้แจ้ง,แปล....ต่อแต่นั้นพาน.....พบคนแก่ผลาญ....ตาย,นักบวชไกล

  ๔๖.วิปัสฯออกบวช......พิจารณ์ธรรมรวด......"ปฏิจจ์ฯ"ปัจจัย
เหตุเกิดเกี่ยวข้อง....โซ่คล้องชิดใกล้....เกิด-ดับขันธ์ไว....ลุพุทธ์เจ้าครัน


  ๔๗.แรก"วิปัสสีฯ".......คิดไม่สอนรี่.......ธรรมลึกยากด้น
แต่ทรงคิดว่า....ผู้กล้ามิหวั่น....จึงเริ่มสอนพลัน...."ขัณฑะ"บุตรชาย

  ๔๘.และสอนธรรมลือ......ปุโรหิตชื่อ.....ติสสะเพียรหลาย
ทั้งสองเห็นธรรม....บวชนำขวนขวาย....อรหันต์กราย....ส่งสอนมวลชน

  ๔๙.เมื่อครบหกปี......กลับพันธุมตี......ประชุมสงฆ์ก่น
วิปัสฯพุทธ์เจ้า.....แจงเกลาธรรมล้น....."ปาฏิโมกข์"ผล.....เหมือน"โอวาทปาฯ" ฯ|ะ

แสงประภัสสร

ที่มา : สุตตันตปิฎก เล่มที่ ๑๐ ทีฆนิกาย มหาวัคค์ พระไตรปิฎกสำหรับประชาชน หน้า ๓๑๖-๓๑๙

พุทธ์เจ้า,พุทธ์=พระพุทธเจ้า
กเรกุฎี=กเรริกุฎี (กุฎีมีมณฑปทำด้วยไม้กุ่มตั้งอยู่เบื้องหน้า)
เชต์วนาราม=เชตวนาราม ของ อนาถปิณฑิกคฤหบดี ใกล้กรุงสาวัตถี
ปุพเพนิวาฯ=ปุพเพนิวาส ความเป็นไปในชาติก่อน
พระพุทธเจ้า ๗ พระองค์=๑)พระวิปีสสีพุทธเจ้า ๒)พระสิขีพุทธเจ้า ๓)พระเวสสภูพุทธเจ้า ๔)พระกกุสันธพุทธเจ้า ๕)พระโกนาคมนพุทธเจ้า ๖)พระกัสสปพุทธเจ้า ๗)พระโคตมพุทธเจ้า
กัลป์,กัปป์=กำหนดอายุของโลก ระยะเวลาตั้งแต่กำเนิดของโลกจนโลกสลาย  อุปมาเปรียบเหมือนมีภูเขาศิลาล้วน กว้าง ยาว สูง ด้านละ ๑ โยชน์ ทุก ๑๐๐ ปี มีคนนำผ้าเนื้อละเอียดอย่างดีมาลูบครั้งหนึ่ง จนกว่าภูเขานั้นจะสึกหรอสิ้นไป  แต่กัปปหนึ่งยาวนานกว่านั้น
ขีณาสพ=ผู้มีอาสวะ(กิเลส)สิ้นแล้ว คือ พระอรหันต์
พุทธ์อุป์ฐาก=พุทธอุปฐาก คือผู้รับใช้พระพุทธเจ้า
อรุณวะฯ=อรุณวตีนคร เป็นราชธานี ของ พระพุทธบิดา อรุณะ ใน พระสิขีพุทธเจ้า
สุปปตีฯ=สุปปตีตะ เป็นพุทธบิดา ของ พระเวสสภูพุทธเจ้า
ยสว์ตี=ยสวตี เป็น พุทธมารดาของ พระเวสสภูพุทธเจ้า
อุป์สันตะ=อุปสันตะ เป็นพุทธอุปฐาก ของ พระเวสสภูพุทธเจ้า
กกุสันธ์ฯ=พระกกุสันธพุทธเจ้า
อัคร์สาวก= อัครสาวก คือสาวก ข้างขวา-ซ้าย ของพระพุทธเจ้า
วิปัสฯ=พระวิปัสสีพุทธเจ้า
ภัทท์กัปป์=ภัททกัปป์ คือ กัปป์ที่มี พระพุทธเจ้ามาตรัสรู้ ๕ พระองค์ (สารกัปป์ มีพระพุทธเจ้า ๑ พระองค์;มัณฑกัปป์ มี ๒; วรกัปป์ มี ๓;สารมัณฑกัปป์ มี ๔;ภัททกัปป์ มี ๕ พระองค์)
กัปป์ ปัจจุบันนี้=เป็น ภัททกัปป์ มีพระพุทธเจ้าอุบัติมาแล้ว ๔ พระองค์ คือ ๑)พระกกุสันธพุทธเจ้า ๒)พระโกนาคมนพุทธเจ้า ๓)พระกัสสปพุทธเจ้า ๔)พระโคตมพุทธเจ้า ๕) ว่าที่ พระเมตไตรยพุทธเจ้า (ขณะนี้ยังอยู่ในพุทธกาล ของ พระโคตมพุทธเจ้า)
อัคคิฯ=อัคคิทัตตะ เป็นพุทธบิดา ของ  พระกกุสันธพุทธเจ้า
เขมว์ตี=เขมวตีนคร เป็นเมืองของพระเจ้าเขมะ
ภิยโย=ภิยโยสะ เป็นอัครสาวกของ พระโกนาคมนพุทธเจ้า
อุตต์รา=อุตตนา เป็นพุทธมารดา ของ พระโกนาคมนพุทธเจ้า
โสภาว์ตี=โสภาวตี เป็น ราชธานี ของพระเจ้า โสภะ
ธน์วาฯ=ธนวตี เป็น พุทธมารดา ของ พระกัสสปพุทธเจ้า
อัตสัตถะ=ต้นโพธิ์ เป็นชื่อเรียกใหม่
โมคคัลฯ=โมคคัลลานะ อัครสาวก เบื้องซ้าย ของ พระโคตมพุทธเจ้า
พระโพธิ์ฯ=พระโพธิสัตว์ คือ บุคคลที่ปรารถนาพระโพธิญาณ เพื่อจะได้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้าในอนาคต จึงบำเพ็ญบารมีธรรม อุทิศตนช่วยเหลือสัตว์ผู้มีความทุกข์ยาก ยินดีสละสิ่งของได้ทุกอย่างจนถึงชีวิต และสิ่งเสมอด้วยชีวิต คือ บุตร ภรรยาของตน
มหาปุริสลักษณะ=คือ ลักษณะ ๓๒ ประการ ที่บอกให้รู้ว่าผู้ที่มาเกิดจะได้เป็นบุคคลสำคัญยิ่ง หรือเรียกพระโพธิสัตว์ ลักษณะ เช่น ๑)ฝ่าเท้าเรียบเสมอกัน ๒)ใต้ฝ่าเท้า ๒ ข้างมีลายกงจักรเกิดขึ้น ๓)มีส้นบาทยาว ๔)นิ้วมือ ๔ นิ้ว,นิ้วเท้าทั้ง ๕ เสมอกัน ไม่เหลื่อมสั้น-ยาว เหมือนมนุษย์ ๕)ฝ่ามือ ฝ่าเท้า อ่อนนุ่ม ฯลฯ
ปฏิจจ์ฯ=ปฏิจจสมุปบาท คือธรรมที่เกิดขึ้นเพราะอาศัยเหตุที่เกี่ยวโยงกันเหมือนลูกโซ่
ปาฏิโมกข์=หลักคำสอนสำคัญทางศาสนา เช่น ไม่ทำบาปทั้งปวง,ทำกุศลให้ถึงพร้อม,การทำจิตให้บริสุทธิ์

ประมวลธรรม :๑๒.มหานิทานสูตร(สูตรว่าด้วยต้นเหตุใหญ่)

กาพย์พรหมคีติ

  ๑.ณ นิคม"กัมมาฯ"...............แคว้นใหญ่นา"กุรุ"หรู
พุทธ์เจ้าประทับอยู่.................พระอานนท์ด้นเฝ้าครัน
ทูลถึงธรรม"ปฏิจจ์ฯ"..............ที่เกิดชิดอาศัยกัน
แม้จะลึกซึ้งชัน.......................อานนท์ติงว่าตื้นเอย

    ๒.พุทธ์องค์ทรงห้าม............อย่าพูดลามความนั้นเอ่ย
ปฏิจจ์ฯและเงาเปรย................ลุ่มลึกถ้ามิรู้ธรรม
สัตว์จึงไม่พ้น"อบาย"...............สภาพฉายตกต่ำหนำ
ท่องวนเวียนเกิดซ้ำ.................ยุ่งเหยิงดั่งหญ้าเกลื่อนตา

  ๓.ทรงแนะปฏิจจ์ฯเด่น............อะไรเป็นปัจจัยหนา
สิ่งใดบ้างพึ่งพา........................ต่อกันคล้ายโซ่ตรวน
ถ้ามีผู้ถามว่า.............................เกิด,ตายนาปัจจัยผวน
หรือไม่พึงตอบด่วน....................ว่ามีชี้แต่เกิดเลย

  ๔.เพราะเกิดเป็นปัจจัย............แก่,ตายไซร้จึงตามเผย
ภพเป็นปัจจัยเกย......................จึงมี"ชาติ,เกิด"ตามมา
"อุปาทาน,ยึด"รี่.........................ปัจจัยนี้ก่อภพครา
"อยาก"เป็นปัจจัยพา..................จึงมีอุปาทานตาม

   ๕.เพราะ"เวท์นา,รู้สึก".............ปัจจัยนึก"อยาก"จึงลาม
"ผัสสะ"ปัจจัยผลาม...................สัมผัสเกิดมีเวท์นา
รูป-นามปัจจัยชัด........................จึงมีผัสสะกระทบมา
"ปฏิสนวิญญ์ฯ"พา......................จึงมีรูป,นามเกิดตน

   ๖.นามรูปเป็นปัจจัย.................ก่อเกิดได้วิญญาณผล
วิญญาณปัจจัยด้น......................จึงมีนามรูปทั้งมวล
นามรูปเป็นปัจจัย........................ผัสสะไซร้กระทบถ้วน
ผัสสะปัจจัยยวน.........................จึงมีเวท์นาอารมณ์

   ๗.เพราะเวท์นาเป็นปัจจัย........."ตัณหา"ไวอยากเพิ่มสม
ตัณหาปัจจัยบ่ม..........................จึงมีอุปาทานยง
อุปาทานปัจจัย............................มีภพไกลใช่ประสงค์
ภพเป็นปัจจัยบ่ง...........................จึงมี"ชาติ',เกิด"รอคอย

  ๘.เพราะชาติเกิดปัจจัย...............แก่,ตายใกล้ใฝ่มิถอย
เหตุปัจจัยวนคล้อย.......................หว่างนามรูป,วิญญาณ
ต่างผลัดเป็นปัจจัย.......................ของกันไปมาซมซาน
แล้วจึงต่อเนื่องซ่าน......................ถึงอันอื่นสืบต่อไป

  ๙.ทรงสรุปวิญญาณ...................นามรูปซานเป็นปัจจัย
ของกันและกันได้.........................เหตุสัตว์แก่,ตาย,เกิดมา
มีเหตุคำบัญญัติ............................การรู้ชัดด้วยปัญญา
เรียกชื่อและพูดจา........................มีวัฏฏะวนเวียนปน

(ต่อหน้า ๒/๔) ๑๒.มหานิทานสูตร

  ๑๐.พุทธ์องค์ทรงแสดง..............บัญญัติแจง"อัตตา,ตน"
สี่ประการแก่ชน...........................หนึ่ง,ตนน้อยมีรูปเอย
สอง,อัตตารูปมี.............................หาที่สุดมิได้เผย
สาม,อัตตาน้อยเคย......................ไม่มีรูปจะเห็นใด

  ๑๑.สี่,ตนรูปไม่มี.........................และหาที่สุดมิได้
บัญญัติดังกล่าวไซร้.....................ย่อมมีได้สามประการ
ตนมีปัจจุบัน.................................แค่นั้นตายแล้วสูญขาน
ตนเป็นอย่างนี้พาน.......................เห็นว่าเที่ยงไม่เปลี่ยนแปลง

  ๑๒.อีกพวกบัญญัติตน................ลบล้างพ้นเห็นต่างแย้ง
จูงสู่ความเห็นแข่ง.........................เข้าใจตนถูกต้องแล
ส่วนการไม่บัญญัติ........................ตัวตนอัตตาสี่แน่
ย่อมพ้นเหตุจริงแท้........................ไม่มีประมาณใดเลย

  ๑๓.หนึ่ง,ไม่บัญญัติตน.................มีรูปทนท่องกามเผย
ย่อมไม่ถือตนเคย..........................จึงไม่ติดสันดานไว
สอง,ไม่บัญญัติตน.........................มีรูปพ้นหาสุดไหน
ไม่บัญญัติสภาพใด........................ถือจนติดสันดานปลง

  ๑๔.สาม,ไม่บัญญัติตน..................ไร้รูปยลล้นกามบ่ง
ไม่เห็นว่าจะคง................................สภาพไม่เที่ยงให้เปลี่ยนแปร
สี่,ไม่บัญญัติตน..............................ไร้รูปปนหาสุดแฉ
ย่อมไม่ถือตนแน่............................เพื่อรอสภาพเที่ยงนา

  ๑๕.พุทธ์องค์ทรงแสดง................ความคิดแจงสามข้อหนา
เรื่องเวท์นา,อัตตา...........................ความรู้สึกตรึกตัวเรา
หนึ่ง,เห็นเวทนา...............................เป็นอัตตาตัวตนเนา
ด้วยความรู้สึกเร้า...........................ตลอดมาจนชินเคย

  ๑๖.สอง,เวท์นามิใช่......................อัตตาไซร้ของตนเอ่ย
อัตตามิรู้เลย...................................อารมณ์รู้สึกไม่มี
สาม,เวท์นามิใช่..............................อัตตาใดของตนชี้
ตนไม่รู้สึกรี่....................................หรือตนก็มีอารมณ์

  ๑๗.พุทธ์เจ้าเฝ้าติงเตือน...............อย่ายึดเยือนสามข้อสม
ภิกษุตรึกตรองคม...........................ไม่ยึดใดในโลกเอย
ไม่ยึดถือก็หน่าย.............................ดิ้นรนคลายสงบเผย
จึงดับสนิทเอย................................การเกิดสิ้นสุดไปครัน

  ๑๘.พฤติพรหมจรรย์สิ้นแล้ว..........กิจอื่นแคล้วแผ่วสิ้นผัน
ภิกษุหลุดพ้นนั้น.............................ไม่ควรใครกล่าวหาความ
สัตว์ตายแล้วเกิดใหม่.....................ตายแล้วไป่เกิดอีกผลาม
มีเกิด,ไม่เกิดตาม............................ทั้งเกิดมิเกิดมิเป็น

  ๑๙.ข้อนั้นเพราะเหตใด.................พุทธ์เจ้าไซร้ตรัส"วัฏฏ์ฯ"เด่น
วัฏฏะหมุนเวียนเน้น.........................ตราบยังมีบัญญัติ"คำ"เปรย
ทางเรียกชื่อ,พูดสวย.......................ทางรู้ด้วยปัญญาเอ่ย
สงฆ์รู้มิ"ติด"เลย..............................สมมติบัญญัติหมุนเวียน

  ๒๐.ต่อนั้นพุทธ์องค์แจง.................ที่อยู่แฝง"ฐิติวิญญาฯ"เถียร
ในสัตว์เจ็ดพวกเดียร.......................กายเหมือนหรือต่างกันครา
หนึ่ง,กายสัตว์ต่างนำ........................สัญญา"จำ"มิเหมือนหนา
เทวาบางพวกนา..............................มนุษย์,เปรตบางกลุ่มเอย

  ๒๑.สอง,มีกาย,สัญญา....................เดียวกันนาใน"อบาย"เผย
พวกเทพ,พรหมเกิดเชย....................ด้วยสำเร็จปฐมยาม
สาม,มีกายเหมือนกัน........................สัญญาครันต่างกันฉาน
เทพ"อภัสสร"ปาน.............................ลุทุติย์ฌานรมย์

(ต่อหน้า ๓/๔) ๑๒.มหานิทานสูตร

   ๒๒.สี่,มีกาย,สัญญา.....................อย่างเดียวนาเช่นเทพสม
พวก"สุภกิณห์ฯ"พรหม...................ลุตติย์ฌานไกล
ห้า,สัตว์ไร้รูปมา.............................ใจเพ่งอากาศไม่สุดไซร้
พวก"อากาฯ"พรหมไว....................ลุ"อากาสานัญจาฯ"

  ๒๓.หก,สัตว์ไร้รูปฉาน.................มุ่งวิญญาณมิสุดหนา
"วิญญาณัญฯ"พรหมมา.................ถึง"วิญญาญัญจาฯ"ไกล
เจ็ด,สัตว์ไร้รูปเห็น.........................ใจมุ่งเด่นว่างเปล่าไง
คือ"อากิญฯ"พรหมไซร้..................ถึง"อากิญจัญญาฯ"ดล

  ๒๔.ครั้นแล้วทรงแจงนา...............ที่ต่อ"อาย์ตนะ"ผล
หนึ่ง"อสัญญีฯ"ยล..........................มีรูปแต่ไร้วิญญาณ
มิมีสัญญา,จำ.................................ไม่อยู่ส่ำเจ็ดพวกขาน
เรียก"อาย์ตนะ"พาน.......................รู้เกิด,ดับมีโทษ,คุณ

  ๒๕.สอง,"เนวสัญญ์ฯ"ไซร้.............ไร้รูปไร้วิญญาณกรุ่น
รู้เกิด,ดับ,โทษ,คุณ.........................รู้ทางพ้น"เนวสัญญาฯ"
ภิกษุทราบอุบาย............................ควรจะหน่ายเพื่อพ้นหนา
"ฐิติวิญญาณ"ลา............................และ"อาย์ตนะ"สองพลัน

  ๒๖.พุทธ์องค์ถามอานนท์.............รู้ทางพ้น"ฐิติฯ"เจ็ดมั่น
และอายตนะนั้น.............................ควรหรือจะชื่นพอใจ
อานนท์ทูลมิควร............................พุทธ์องค์ชวนรู้จริงไซร้
หลุดพ้นไม่ยึดไว้............................ด้วยปัญญาวิมุติครัน

  ๒๗.พุทธ์องค์ทรงชี้......................หลุดพ้นหนีวิโมกข์ผลัน
ลำดับมีแปดขั้น..............................เป็นอย่างนี้จริงแท้แล
หนึ่ง,ผู้ได้รูปฌาน...........................ย่อมพานเห็นรูปได้แฉ
สอง,ไม่หมายสิ่งแท้........................ไร้รูปจะเห็นรูปนอกกาย

  ๒๘.สาม,น้อมใจมั่นว่า...................กสิณหนาสิ่งงามปราย
สี่,ผู้ใจแน่วกราย.............................อากาศมิมีสุดทาง
จะลุ"อากาสาฯ"..............................ดับสัญญารูป,รส..ขวาง
ห้า,เพ่งวิญญาณลาง.......................มิสุดลุ"วิญญาณัญฯ"

  ๒๙.หก,เพ่ง"ไม่มีใด"......................จะลุได้"อากิญจัญฯ"
เจ็ด,ล่วงพ้นหกพลัน........................ลุ"เนวสัญญาฯ"นา
แปดผู้ล่วงพ้นเจ็ด...........................สัญญาเด็ด"เวทยิตฯ"กล้า
สงฆ์ถึงวิโมกข์นา............................ถอยจากหลัง-หน้าชำนาญ

  ๓๐.สงฆ์กระทำเข้า-ออก...............วิโมกข์ดอกแคล่วคล่องงาน
ย่อมลุ"เจโตฯ"พาน.........................จึงหลุดพ้นด้วยสมาธิ์
ลุ"ปัญญาวิมุติ"...............................จึงหลุดพ้นด้วยปัญญา
สิ้น"อาสวะ"นา................................หมดกิเลสโดยสิ้นเชิง

  ๓๑.พุทธ์องค์ทรงตรัสโชว์............ทั้งเจโตวิมุติเริง
ปัญญาวิมุติเบิ่ง...............................เรียก"อุภโตภาคฯ"ยล
ผู้พ้นทั้งสองทาง.............................มิมีอย่างอื่นเยี่ยมผล
จบคำเทศน์อานนท์.........................กล่าวชมภาษิตพุทธ์องค์ ฯ|ะ

แสงประภัสสร
 
ที่มา : สุตตันตปิฎก เล่มที่ ๑๐ ชื่อ ทีฆนิกาย มหาวัคค์
พระไตรปิฎกฉบับสำหรับประชาชน หน้า ๓๑๙-๓๒๓

(ต่อหน้า ๔/๔) ๑๒.มหานิทานสูตร

กัมมาฯ=กัมมาสธัมมะ ชื่อนิคมในแคว้นกุรุ
ปฏิจจ์ฯ=ปฏิจจสมุปบาท คือ ธรรมที่เกิดขึ้นอาศัยกันและกัน เช่น นามรูป เป็น ปัจจัย จึงมีวิญญาณ,ตัณหา เป็นปัจจัย จึงมีอุปาทาน
อุปาทาน=ความยึดมั่น ถือมั่น
ตัณหา=ความทะยานอยาก
เวท์นา=เวทนา คือ ความรู้สึก รับรู้อารมณ์ สุข ทุกข์ หรือไม่ทุกข์ไม่สุข
ผัสสะ=สัมผัส ถูกต้อง
นาม=คือ สิ่งที่ไม่มีรูปร่าง ได้แก่ เวทนา, สัญญา, เจตนา ความจงใจ,มนสิการ ควรทำไว้ในใจ
รูป =คือสิ่งที่เป็นรูปเห็น เพราะอาศัย ธาตุ ๔
ปฏิสนวิญญ์ฯ=ปฏิสนธิวิญญาณ คือ ธาตุรู้ที่ถือกำเนิด ก้าวลงในครรภ์มารดา
สมมติบัญญัติ=คือ สิ่งที่ไม่มีลักษณะของสภาพธรรม แต่เป็นเรื่องราวที่เกิดจากการคิดนึก(เกิดขึ้นจากอาศัย สภาพธรรมของ จิต และเจตสิก เช่นการเห็นรูปจึงบัญญัติว่าเป็น คน สัตว์ ขณะที่เห็นมิใช่การเห็น แต่เป็นการนึกคิด ในสิ่งที่เห็น)
วัฏฏ์ฯ=วัฏฏ สงสาร การเวียนว่ายตายเกิด
อัตตา=ตัวตน
ฐิติวิญญาณ= คือที่ตั้งแห่งวิญญาณ มี ๗ อย่าง
อบาย=อบาย ๔ คือภพที่หาความสุขได้ยาก ได้แก่ นรก เปรต อสุรกาย และ เดียรฉาน
อายตนะ=คือที่ต่อ มี ๒ อย่าง คือ ๑)อสัญญีสัตตยตนะ-พวกที่มีแต่รูป ไม่มีวิญญาณ ๒)เนวสัญญานาสัญญายตนะ-คือที่มีสัญญาก็ไม่ใช่ ไม่มีสัญญาก็ไม่ใช่
 วิโมกข์= คือ ความหลุดพ้น มี ๘ อย่าง
ปฐมยาม=ฌานที่ ๑
ทุติย์ฌาน=ทุติยฌาน  คือ ฌานที่ ๒ ซึ่ง วิตก(ความตรึก) และ วิจาร(ความตรอง)  สงบระงับ
เทพอภัสสร=คือ อาภัสสรพรหม ชั้นทุติยฌานภูมิ มีกายอย่างเดียวกัน มีสัญญาต่างกัน
สุภกิณห์ฯ=สุภกิณหพรหม คือ พรหมชั้น ตติยฌานภูมิ มีกายอย่างเดียวกัน สัญญาอย่างเดียวกัน
ตติย์ฌานฯ=ตติยฌาน เป็น ฌานที่ ๓ ซึ่ง ปีติ(ความอิ่มใจ) สงบระงับ
อากาฯ=ผู้เข้าสู่ อากาสานัญจายตนะ เพ่งหาอากาศหาที่สุดมิได้ รูปสัญญา(ความจำที่ยึดรูปเป็นอารมณ์)จึงดับลง
วิญญานัญฯ=ผู้เข้าสู่ วิญญาณัญจายตนะ เพ่งวิญญาณหาสุดมิได้ อากาสานัญจายตนสัญญา จึงดับลง
อากิญฯ=ผู้เข้าสู่ อากิญจัญญายตนะ ได้เพ่งว่าไม่มีอะไรแม้แต่น้อย วิญญานัญจายตนสัญญา จึงดับลง
เนวสัญญ์ฯ=ผู้เข้าสู่ เนวสัญญานาสัญญายตนะ ที่ได้เพ่งสัญญาคือความจำได้ หรือ กำหนดหมายว่าเป็นของไม่ดี เป็นเหตุให้สัญญาหยุดทำหน้าที่ ทำให้ อากิญจัญญายตนสัญญา ดับลง
เวทยิตฯ=สัญญาเวทยิตนิโรธ คือ ผู้ที่ไปสู่สัญญาเวทยิตนิโรธ จึงดับสัญญา(จำได้,หมาย, รู้),ดับเวทนา(การเสวยอารมณ์)ได้
เจโตฯ=เจโตวิมุติ คือ ความหลุดพ้นด้วยสมาธิ
ปัญญาวิมุติ= คือ ความหลุดพ้นด้วยปัญญา
อาสวกิเลส=กิเลสที่หมักหมม นอนเนื่องในจิต ชุบย้อมให้จิตเศร้าหมองอยู่เสมอ
อุปโตภาคฯ=เป็นชื่อของพระอรหันต์ซึ่งหลุดพ้นทั้ง ๒ ส่วน(วาระ)คือหลุดพ้นจากรูปกายด้วย อรูปสมาบัติ และหลุดพ้นจากนามกายด้วย อริยมรรค อีกหนหนึ่ง

ประมวลธรรม : ๑๓.มหาปรินิพพานสูตร(สูตรว่าด้วยมหาปรินิพพานของพระพุทธเจ้า)

กาพย์กากคติ

  ๑.พระพุทธเจ้า.....ประทับ ณ เขา......สิคิชกูฏ
ราช์คฤห์ใกล้ยาตร...."อชาติศัส์ฯ"พูด....ต้องการตีปรูด....รวมแคว้นวัชชี
ส่ง"วัสส์การฯ"พราหมณ์......เฝ้าพุทธ์เจ้าถาม.....ความเห็นควรชี้
ทรงถามอานนท์....ชนวัชชีนี้....พฤติธรรมใดที่....ไม่เสื่อมแต่คง

  ๒.อะนนท์ซิเผย......สดับซิเคย......นิกรเจาะบ่ง
หนึ่ง,ประชุมนิตย์....สอง,ชิดประจง....เริ่ม,เลิกพร้อมตรง....ทำกิจครบครัน
สาม,การบัญญัติ.......ไม่เปลี่ยนแปลงจัด.......บัญญัติมิผัน
จะประพฤติธรรม....เก่าล้ำคงมั่น....ปฏิบัติกัน....คงเดิมอีกนาน

  ๓.เลาะสี่,จะนบ......ชราสยบ......ริเชื่อเหมาะการ
ห้า,ไม่ข่มเหง....เพ่งหญิงรุกราน....ภัสดายังพาน....และกุมารี
หก,จะเคารพ.......กราบเจดีย์นบ......ก่อสานพิธี
เจ็ด,รักษ์อร์หันต์....ครันอยู่สุขศรี....ที่ยังไม่มี....ก็ขอให้มา

  ๔.พระองค์ก็ขาน......กะวัสสการฯ......กุสัตตะหนา
ธรรมไม่เสื่อมนี้....รี่จำเริญหล้า....แก่วัชชีนา....ที่"สาเจดีย์ฯ "
วัสส์การทูลแค่......หนึ่งไม่เสื่อมแล......ไม่ถึงเจ็ดคลี่
"อชาติฯ"ไม่ควร....ด่วนรบวัชชี....ต้องปลุกปั่นปรี่....จึงสำเร็จงาน

  ๕.แหละ"วัสสะฯ"ไซร้.....สิลาลุไกล......พระองค์ก็สาน
รวมสงฆ์ทั้งมวล....ล้วนชุมนุมการ....แจงธรรมยั้งราน....การเสื่อมสิ้นลง
ของสงฆ์เจ็ดข้อ.......เหมือนวัชชีหนอ......โดยเพิ่มหลายบ่ง
หว่างอยู่ที่นี้....ทรงชี้สอนตรง....ศีล,สมาธิ์คง....พรั่งพร้อมปัญญา

  ๖.เสด็จเลาะสวน......มะม่วงเหมาะควร......แจรงสมาธิ์
ศีล,ปัญญาเฟื่อง....เมืองนาฬันทา...."สารีบุตร"นา....กล่าวเสริญชื่นชม
สู่เมือง"ปาฏ์คามฯ".....ทรงแจ้งภัยลาม.....จากศีลเสื่อมตรม
มีห้าอย่างถึง....หนึ่ง,เสื่อมทรัพย์ปม....สอง,ลือชั่วฉม....สาม,ขวยเขินอาย

  ๗.ลุสี่จะหลง.....ประลัยจะส่ง......และห้าก็ตาย
สู่ภพที่ทุกข์....สุขไม่เคยกราย....ต้องโทษทัณฑ์ผาย....ลำบากชั่วกาล
แต่ศีลสมบูรณ์......ก่อผลอาดูรย์......สู่แดนสรวงศานติ์
สุขอิ่มใจคว้า....เวลาเนิ่นนาน....แย้งผู้ศีลราน....ผลตรงข้ามกัน

  ๘."สุนิธฯและวัสส์ฯ"......อมาตย์ซิชัด......มคธศรัณย์
ชายแดนวัชชี....ปรี่มคธครัน....แม่คงคานั้น....กั้นสองหว่างกลาง
มคธสร้างเมืองยุทธิ์.......ที่ปาฏคามฯรุด......เชิญสงฆ์ฉันพลาง
ส่งพุทธ์องค์นา...."ท่าโคดม"กลาง....เป็นท่าน้ำห่าง....ข้ามแม่คงคา

  ๙.เสด็จลุ"โกฏิ์ฯ".......บุรีซิโปรด......ประชาคณา
ทรงแจงธรรมเขื่อง....เรื่องศีล,สมาธิ์....เพียรสู่ปัญญา...."อรีย์สัจจ์ฯ"ไกล
สู่นาทิกคาม.......อานนท์,สงฆ์ถาม......ตายแล้วไปไย
ผู้พฤติตนอาจ....คาดเดาตนได้....จะตกต่ำไหม....เป็นอย่างใดมี