(ต่อหน้า ๔/๕) ประมวลธรรม : ๕๗. มหาอัสสปุรสูตร

อัสสปุรนิคม = แหล่งชุมชน ของพระราชกุมารชาวอังคะ ในแคว้นอังคะ
ธรรม = หมายถึงไตรลักษณ์ คือ อธิสีลสิกขา อธิจิตตสิกขา และอธิปัญญาสิกขา แต่ในที่นี้ทรงมุ่งแสดงหิริและโอตตัปปะ
สมณะ = ผู้สงบกิเลส หรือ ผู้สงบระงับจากบาป โดยเฉพาะหมายถึง ภิกษุในพระพุทธศาสนา และยังอาจหมายถึง ผู้บำเพ็ญพรตหรือผู้แสวงหา
ประโยชน์จากความเป็นสมณะ = มีหลายนัย ดังนี้
~อริยมรรคมีองค์ ๘ บ้าง
~หมายถึงความสิ้นราคะ, ความสิ้นโทสะ, และความสิ้นโมหะบ้าง
สมณะ = พึงประพฤติตน มิให้เสื่อมจากความเป็น สมณะ ดังนี้
(๑) หิริ โอตัปปะ
(๑.๑) หิริ - ละอายบาป ความรู้สึกรังเกียจ ไม่อยากทำบาป ห้ามใจไม่ให้วิ่งไปหาความชั่ว
(๑.๒) โอตตัปปะ - เกรงกลัวบาป ความกลัวว่าทำบาปไปแล้วจะได้รับผลเสีย หรือมีความทุกข์ทรมานจากการกระทำนั้น
(๒) กายสมาจารบริสุทธิ์ = หมายถึงภิกษุไม่ฆ่าสัตว์, ไม่ลักทรัพย์, ไม่ประพฤติผิดในกาม, ไม่ใช้ฝ่ามือ ก้อนดินท่อนไม้ หรือศัสตราทุบตีเบียดเบียนผู้อื่น หรือไม่เงื้อมือหรือท่อนไม้ไล่กาที่กำลังดื่มน้ำในหม้อน้ำ หรือจิกกินข้าวสุกในบาตร
(๓) วจีสมาจารบริสุทธิ์ = หมายถึงภิกษุไม่พูดเท็จ, ไม่พูดคำหยาบ, ไม่พูดเพ้อเจ้อ, ไม่กล่าวดูหมิ่นใครๆ, หรือไม่กล่าวถากถางเยาะเย้ยภิกษุใดๆ
(๔) มโนสมาจารบริสุทธิ์  = หมายถึงภิกษุไม่มีอภิชฌา ไม่มีจิตพยาบาท ไม่มีความเห็นผิด ไม่ยินดีทองและเงิน หรือไม่ตรึกถึงกามวิตก พยาบาทวิตก หรือวิหิงสาวิตก
(๕) อาชีวะบริสุทธิ์ = หมายถึงภิกษุไม่เลี้ยงชีพด้วยกรรมที่ไม่สมควร เช่น การรักษาไข้ การให้น้ำมันทาเท้า การหุงน้ำมัน พูดเลียบเคียงขอผู้อื่น หรือการสะสมปัญจโครส มีเนยใส เป็นต้น
(๖) สำรวมอินทรีย์ ๖ = ปฏิบัติเพื่อสำรวมจักขุนทรีย์, โสตินทรีย์, ฆานินทรีย์, ชิวหินทรีย์, กายินทรีย์, มนินทรีย์ ถ้าไม่สำรวมแล้ว จะเป็นเหตุให้อกุศลธรรมอันลามก คืออภิชฌาและโทมนัสครอบงำ ผู้สำรวมอินทรีย์ ๖ ย่อมได้เสวยสุขอันไม่ระคนด้วยกิเลสในภายใน
(๗) รู้จักประมาณในโภชนะ = ภิกษุควรสำเหนียกอย่างนี้ว่า จักพิจารณากินอาหาร ไม่ใช่เพื่อความมัวเมา แต่เพียงเพื่อกายนี้ดำรงอยู่ได้ เพื่อให้ชีวิตินทรีย์เป็นไป เพื่อบำบัดความหิว เพื่ออนุเคราะห์พรหมจรรย์ โดยอุบายนี้ เราจักกำจัดเวทนาเก่าเสียได้ และจักไม่ให้เวทนาใหม่เกิดขึ้น ความดำรงอยู่แห่งชีวิต ความไม่มีโทษ และการอยู่โดยผาสุกจักมีแก่เรา
(๘) ตื่นบำเพ็ญเพียร = คือ ภิกษุควรมีความเพียรในธรรมเป็นเครื่องตื่นอย่างต่อเนื่อง จักชำระจิตให้บริสุทธิ์จากธรรมอันเป็นเครื่องขัดขวางด้วยการเดินจงกรม และการนั่งตลอดวัน การนั่งตลอดปฐมยามแห่งราตรี สำเร็จการนอนดุจราชสีห์โดยตะแคงข้างเบื้องขวา ซ้อนเท้าเหลื่อมเท้า มีสติสัมปชัญญะ หมายใจว่าจะลุกขึ้นตลอดมัชฌิมยามแห่งราตรี ด้วยการเดินจงกรม, การนั่งตลอดปัจฉิมยามแห่งราตรี
(๙) เจริญสติสัมปชัญญะ = ภิกษุควรสำเหนียกว่า จักเป็นผู้มีสติสัมปชัญญะ ทำความรู้สึกตัวในทุกอิริยาบถ เช่น การก้าวไป การครองสังฆาฏิ บาตร และ จีวร การฉัน เป็นต้น
(๑๐) การละนิวรณ์ ๕ = คือ ภิกษุในธรรมวินัยนี้พักอยู่ ณ เงียบสงัด กลับจากบิณฑบาตรภายหลังฉันภัตตาหารเสร็จแล้ว นั่งคู้บัลลังก์ ตั้งกายตรง ดำรงสติเฉพาะหน้า
(๑๐.๑) ละอภิชฌา - ความเพ่งเล็งอยากได้สิ่งของของผู้อื่น มีใจปราศจากอภิชฌาอยู่ ชำระจิตให้บริสุทธิ์จากอภิชฌา
(๑๐.๒) ละความมุ่งร้ายคือพยาบาท มีจิตไม่พยาบาท มุ่งประโยชน์เกื้อกูลสรรพสัตว์อยู่ ชำระจิตให้บริสุทธิ์จากความมุ่งร้ายคือพยาบาท
(๑๐.๓) ละ ถีนมิทธะ - ความหดหู่และความเซื่องซึม ปราศจากถีนมิทธะ กำหนดแสงสว่าง มีสติสัมปชัญญะอยู่ ชำระจิตให้บริสุทธิ์จากถีนมิทธะ
(๑๐.๔) ละอุทธัจจกุกกุจจะ - ความฟุ้งซ่านและความรำคาญใจ เป็นผู้ไม่ฟุ้งซ่าน มีจิตสงบอยู่ภายใน ชำระจิตให้บริสุทธิ์จากอุทธัจจกุกกุจจะ
(๑๐.๕) ละวิจิกิจฉา - ความลังเลสงสัย ข้ามวิจิกิจฉาได้แล้ว ไม่มีวิจิกิจฉาในกุศลธรรมอยู่ ชำระจิตให้บริสุทธิ์จากวิจิกิจฉา
อุปมาฌาน ๔ = คือ เปรียบเทียบการบรรลุฌานที่ ๔ ซึ่งเป็นภาวะที่จิตมีความสงบแน่วแน่ จิตใจเป็นกลาง (อุเบกขา) และมีสติที่บริสุทธิ์ โดยมีอุปมาว่า "ชายที่นั่งคลุมตัวด้วยผ้าขาวตลอดทั้งตัว" ซึ่งไม่มีส่วนใดที่ผ้าขาวไม่คลุม
ฌาน = การเพ่งอารมณ์จนใจแน่วแน่เป็นอัปปนาสมาธิ, ภาวะจิตสงบประณีต ซึ่งมีสมาธิเป็นองค์ธรรมหลัก
ฌาน ๔ = คือ
(๑) ปฐมฌาน มีองค์ ๕ คือ วิตก (ตรึก), วิจาร (ตรอง), ปีติ, สุข, เอกัคคตา (ใจเป็นหนึ่งเดียว)
~ฌาน ๑ ทรงอุปมาปิติและสุขอันเกิดแต่วิเวก เปรียบเหมือนโรยผงถูกตัว ลงในขันสำริด แล้วพรม น้ำหมัก ไว้ ครั้นเวลาเย็น ก้อนผงออกยางเข้ากัน ซึมทั่วกายไม่ไหลหยด
(๒) ทุติยฌาน มีองค์ ๓ คือ ปีติ, สุข, เอกัคคตา
~ฌาน ๒ ทรงอุปมาปิติและสุขอันเกิดแต่สมาธิ เปรียบเหมือนห้วงนํ้าอันลึก มีน้ำอันพลุ่ง ไม่มีปากทาง น้ำเข้าทางทิศต่างๆ และฝนก็ไม่ตกเพิ่มน้ำให้แก่ห้วงน้ำนั้นตลอดกาล ท่อน้ำเย็นพลุ่งขึ้นจากห้วงน้ำ ประพรมกายทำให้ชุ่ม

(ต่อหน้า ๕/๕) ประมวลธรรม : ๕๗. มหาอัสสปุรสูตร

(๓) ตติยฌาน มีองค์ ๒  คือ สุข, เอกัคคตา
~ฌาน ๓ ทรงอุปมาผู้อยู่อุเบกขาด้วยสุขที่หาปิติมิได้ เปรียบเหมือนดอกบัว ๓ เหล่า ที่แช่น้ำเย็นตั้งแต่ ยอดจนถึงราก
~นามกาย = ที่ประชุมแห่งนามธรรม หรือกองแห่งเจตสิก หรือ หมายถึงนามขันธ์หมดทั้ง ๔ คือ เวทนา สัญญา สังขาร และวิญญาณ หรือ ทั้งจิต และเจตสิก
(๔) จตุตถฌาน มีองค์ ๒ คือ อุเบกขา เอกัคคตา
~ฌาน ๔ ทรงอุปมาสติเป็นธรรมชาติบริสุทธิ์เพราะอุเบกขา เปรียบเหมือนชายที่นั่งคลุมด้วยผ้าขาว ตลอดทั้งตัว ไม่มีส่วนไหนที่ไม่ถูกคลุม
อุปมาวิชชา ๓ = คือ การเปรียบเทียบว่า การได้วิชชาเหล่านี้เปรียบเหมือนบุรุษที่ออกจากบ้านของตนไปสู่บ้านอื่นแล้วสามารถระลึกถึงบ้านเดิมของตนได้อย่างชัดเจน
วิชชา ๓ (ญาณ ๓) ได้แก่
(๑) ปุพเพนิวาสานุสสติญาณ = ระลึกชาติ, รู้ชาติในอดีต, รู้ภพในอดีต จะระลึกชาติก่อนได้เป็นอันมาก ในภพโน้นเรามีชื่ออย่างนั้น มีโคตรอย่างนั้น มีผิวพรรณอย่างนั้น มีอาหารอย่างนั้น เสวยสุขเสวยทุกข์อย่างนั้นๆ มีกำหนดอายุเพียงเท่านั้น
(๒) จุตูปปาตญาณ = รู้การจุติ การอุบัติ รู้ภพใหม่ ด้วยทิพย์จักษุ การอุบัติของสัตว์ทั้งหลายที่กำลังจุติ กำลังอุปบัติ เลว ประณีต มีผิวพรรณดี มีผิวพรรณทราม ได้ดี ตกยากด้วย ย่อมรู้ชัดซึ่งหมู่สัตว์ ผู้เป็นไปตามกรรม
(๓) อาสวักขยญาณ = รู้ว่าหลุดพ้นแล้ว สิ้นภพ
จิตโน้มไปเพื่ออาสวักขญาณ ย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์, นี้ทุกขสมุทัย, นี้ทุกขนิโรธ, นี้ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา จิตย่อมหลุดพ้น มีญาณว่าหลุดพ้นแล้ว รู้ชัดว่าชาติสิ้นแล้ว พรหมจรรย์อยู่จบแล้ว กิจที่ควรทำทำเสร็จแล้ว กิจอื่นเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี
อาสวะ = กิเลสที่หมักหมมหรือดองอยู่ในสันดาน ไหลซึมซ่านไปย้อมจิตเมื่อประสบอารมณ์ต่าง มี ๓ อย่าง คือ
(๑) กามาสวะ อาสวะ คือกาม (๒) ภวาสวะ อาสวะ คือภพ (๓) อวิชชาสวะ อาสวะ คืออวิชชา
สมัญญาต่างๆ ของสงฆ์ = ชื่อเรียกที่ยกย่อง ได้แก่
(๑) บุคคลชื่อว่า ภิกษุ = เพราะทำลายธรรม ๗ ประการได้ คือ
(๑.๑) สักกายทิฏฐิ - เห็นว่าร่างกายที่ประกอบด้วย รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ เป็น "เรา" หรือ "ตัวตน" ของตน (๑.๒) วิจิกิจฉา - ความลังเล, สงสัยในคุณของพระรัตนตรัย (๑.๓) สีลัพพตปรามาส -   ความยึดมั่นถือมั่นในศีลและพรตที่ผิด (๑.๔) ราคะ - มีความพอใจในกามคุณ (๑.๕) โทสะ (๑.๖) โมหะ ความหลง เขลา (๑.๗) มานะ - ความถือตนว่าดีเด่น
(๒) สมณะ = ชื่อว่าสมณะ เป็นอย่างไร
คือ บาปอกุศลธรรม ที่ก่อให้เกิดความเศร้าหมอง นำไปเกิดในภพใหม่ มีความกระวนกระวาย, มีวิบากเป็นทุกข์, ให้มีชาติ ชรา มรณะต่อไป บุคคลนั้นระงับ ธรรม ๗ ประการได้แล้ว
(๓) พราหมณ์ = ชื่อว่าพราหมณ์ เป็นอย่างไร
คือ บาปอกุศลธรรม ที่ก่อให้เกิดความเศร้าหมอง นำไปเกิดในภพใหม่ มีความกระวนกระวาย, มีวิบากเป็นทุกข์, ให้มีชาติ ชรา มรณะต่อไป บุคคลนั้นลอยได้แล้ว
(๔) นหาตกะ = นหาตกะ เป็นอย่างไร
คือ บาปอกุศลธรรม ที่ก่อให้เกิดความเศร้าหมอง นำไปเกิดในภพใหม่ มีความกระวนกระวาย, มีวิบากเป็นทุกข์, ให้มีชาติ ชรา มรณะต่อไป บุคคลนั้นล้าง ธรรม ๗ ประการแล้ว
(๕) เวทคู = เป็นอย่างไร
คือ บาปอกุศลธรรม ที่ก่อให้เกิดความเศร้าหมอง นำไปเกิดในภพใหม่ มีความกระวนกระวาย, มีวิบากเป็นทุกข์, ให้มีชาติ ชรา มรณะต่อไป บุคคลนั้นรู้แจ้ง ธรรม ๗ ประการแล้ว
(๖) โสตติยะ = เป็นอย่างไร
คือ บาปอกุศลธรรม ที่ก่อให้เกิดความเศร้าหมอง นำไปเกิดในภพใหม่ มีความกระวนกระวาย, มีทุกข์เป็นวิบาก, ให้มีชาติ ชรา มรณะต่อไป บุคคลชื่อว่าโสตติยะ เพราะธรรม ๗ ประการร้อยรัดไม่ได้
(๗) อริยะ = เป็นอย่างไร
คือ บาปอกุศลธรรม ที่ก่อให้เกิดความเศร้าหมอง นำไปเกิดในภพใหม่ มีความกระวนกระวาย, มีวิบากเป็นทุกข์, ให้มีชาติ ชรา มรณะต่อไป บุคคลนั้นทำลาย ธรรม ๗ ประการได้แล้ว
(๘) อรหันต์ = เป็นอย่างไร
คือ บาปอกุศลธรรม ที่ก่อให้เกิดความเศร้าหมอง นำไปเกิดในภพใหม่ มีความกระวนกระวาย, มีวิบากเป็นทุกข์, ให้มีชาติ ชรา มรณะต่อไป บุคคลนั้นห่างไกลจาก ธรรม ๗ ประการแล้ว

ประมวลธรรม : ๕๘. จูฬอัสสปุรสูตร (ว่าด้วยเหตุการณ์ใน อัสสปุระนิคม สูตรเล็ก : การบวชเหมือนมีดสองคม)

วสันตวงศ์ฉันท์ ๑๕/โคลงสี่สุภาพ

    ๑.นบน้อมพระพุทธะอรหันต์................ประลุดั้นพระสัจจธรรม
ความจริงประเสริฐอริยะหนำ..................จตุสัจจ์ลิทุกข์มลาน

    ๒.พานศาสดาพุทธ์เจ้า........................เมตตา มากผอง
ทรงสั่งสอนกรุณา...................................ราษฎร์หล้า
พฤติธรรมหมั่นเพียรพา...........................ทุกข์ห่าง
หมายมุ่งนิพพานคว้า................................"ชาติ"ไร้ภพสูญ

    ๓.ทรงพัก ณ "อัสสปุระฯ"ชี้...................ก็บุรี ณ "อังคะ"พูน
ตรัสแจงเจาะคำ"สมณะ"กูล......................นฤชนซิเพรียกและขาน

    ๔.สงฆ์ควรกรานพฤติแท้.......................ปฏิญญา เจริญธรรม
ของที่รับบิณฑ์มา.....................................ค่าล้น
มีผลต่อชนหนา........................................บุญเฟื่อง อานิสงส์
บวชไม่เป็นหมันพ้น...................................รุ่งก้าวในธรรม

    ๕.พุทธ์เจ้าสิตรัสสมณะไซร้...................ชระไร้กิเลสถลำ
สิบสองก็"โลภะ"ตะกละล้ำ.........................ภว"ริษยา,พิฆาต"

    ๖."ผูกโกรธ"ยาตร"ตระหนี่"แท้................"ตีเสมอ อวดตัว"
"ลบหลู่,มารยา"เจอ....................................ยิ่งท้น
หวังบาปก่อพะเรอ......................................"เห็นผิด ทิฏฐิ"
สงฆ์ไป่ละหนีพ้น........................................ไม่พร้อง"สมณะ"แล

    ๗.มลทินกิเลสลุภวโทษ...........................จะกระโดดอบายซิแน่
เหมือนมีดสิชื่อ"มตชะ"แล้...........................ทวิด้านเจาะคมนะเผย

    ๘.ทรงเปรียบเปรยบวชไซร้.....................มลทิน มิละ
เหมือนอยู่แอบในชิน...................................ซ่อนแท้
ประพฤติไม่ผลิน.........................................สมณะ ของจริง
การบวชอุปมาแล้........................................ด่างพร้อยมัวหนา

    ๙.การดูพิจารณ์สมณะเด่น......................นิรเห็นเพราะวัตรและผ้า
สิบอย่างก็"เปลือย"จะนิรหนา.......................พหุ"ผ้าซิเย็บและซ้อน"

    ๑๐.คนจรนำ"ฝุ่นแต้ม".............................."ตามตัว, แหงนคอ"
"ลงอาบนที"ระรัว.........................................สะอาดแสร้ง
"โคนพฤกษ์"นั่งสลัว....................................."บริโภค ตามกาล"
คงอยู่"สถานแจ้ง"........................................ท่องแล้มนต์เผย

    ๑๑.ทำผมขมวดดุจะชฎา..........................นิรหนาสมาณะเอ่ย
ทั้งผองสิไป่สมณะเปรย................................วตะพุทธศาสนา

    ๑๒.หากพากันห่มซ้อน..............................กิเลสครัน สิบสอง
มิตัดลง"โลภ"พลัน........................................เพียบแล้
"โกรธ,อาฆาต,อวด"กัน.................................."ลบหลู่ มารยา"
"ตระหนี่,ริษยา"แม้........................................."บาปพร้อม"มิหนี

    ๑๓.ทรงตรัสทวาทศะกิเลส........................พละเดชผิตัดทวี
ผ้าซ้อนจะใส่ตะขณะที่..................................ศิศุเกิดกุมารซิครัน

    ๑๔.พลันพุทธ์องค์กล่าวชี้..........................เคยเห็น ขมวดผม
ยังก่อกิเลสเข็ญ............................................อยู่พร้อม
"โลภ,โกรธ,ฆาต,อวด"เป็น.............................."ตระหนี่, ริษยา"
ทรงกล่าวขมวดผมค้อม.................................คลาดแคล้วสมณะเผย

    ๑๕.พุทธ์องค์แนะเป็น"สมณะ"ครอง............อนะผองกิเลสเฉลย
สิบสองทวาทศะลิเอ่ย.....................................มละ"โลภะ,โกรธ"..ประหาร

    ๑๖.สงฆ์กรานคิดหลุดพ้น..........................บาปไกล
"ปราโมทย์,ปีติ"ไว.........................................จิตช้อย
"กายสงบส่งสุขใจ".......................................ฤดีมั่น เมตตา
จึงแผ่ทุกทิศน้อย..........................................ใหญ่กว้างขยาย

(ต่อหน้า ๒/๔) ประมวลธรรม : ๕๘. จูฬอัสสปุรสูตร

    ๑๗.สงฆ์ยังสิมีลุ"กรุณา"..........................."มุทิตา,อุเบกฯ"กระจาย
ยิ่งใหญ่มหัคคตะจะฉาย...............................นิรขอบและเขตจะขวาง

    ๑๘.พลางมิเบียนมุ่งร้าย............................เหมือนนที ใสเย็น
สะอาดรื่นรมย์ดี...........................................ไม่ร้อน
ชนจากทิศใดลี............................................อาบดื่ม หายรน
เหมือนบวชเรียนธรรมป้อน...........................สงบพร้อมภายใน

    ๑๙.พุทธ์องค์แนะบวชเจาะ"กรุณา"............"มุทิตา,อุเบกฯ"หทัย
เมตตาสงัด"สมณะ"ใส..................................ภณะเรียกซิถูกเหมาะเผย

    ๒๐.กุลบุตรเชยบวชไซร้...........................ทุกตระกูล เหมือนกัน
"กษัตริย์,พราหมณ์,แพศย์"พูน.......................เด่นพร้อม
วรรณะ"ศูทร"พิบูลย์.....................................มิต่าง
พฤติเยี่ยงสมณะน้อม...................................ถูกต้องตามแผน

    ๒๑.กุล์บุตรเลาะจากจตุตระกูล.................ภวพูนซิบรรลุแก่น
"เจโตวิมุตติฯ"มหะแดน.................................ประลุ"ปัญญ์วิมุตติฯ"แฉ

    ๒๒.ปัญญาฯแลเปี่ยมท้น...........................ตัดปลง อาสวะ
อาสวะฆ่าหมดลง..........................................จบแล้ว
จึงเรียกเสร็จประสงค์....................................หมายมุ่ง
ทรงตรัสครบสงฆ์แจ้ว....................................ชื่นช้อยธรรมหนา

แสงประภัสสร

มจร. ๑๐. จูฬอัสสปุรสูตร : พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๔ [ฉบับมหาจุฬาฯ] มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์ https://share.google/VVcDg1DUMtzrcMmgS

อัสสปุระฯ = อัสสปุรนิคมของพระราชกุมารชาวอังคะ ในแคว้นอังคะ
[ก] การบวชเหมือนมีดสองคม
ภิกษุทั้งหลาย ควรสำเหนียกอย่างนี้แล       
ภิกษุชื่อว่า = เป็นผู้ไม่ปฏิบัติตามข้อปฏิบัติสมควรแก่สมณะ เป็น
อย่างไร คือ
(๑) ภิกษุ มีอภิชฌามาก ยังละอภิชฌา (ความโลภ)ไม่ได้
(๒) มีจิตพยาบาท ยังละพยาบาทไม่ได้
(๓) เป็นผู้มักโกรธ ยังละความมักโกรธไม่ได้
(๔) มีความผูกโกรธ ยังละความผูกโกรธไม่ได้
(๕) มีความลบหลู่ ยังละความลบหลู่ไม่ได้
(๖) มีความตีเสมอ ยังละความตีเสมอไม่ได้
(๗) มีความริษยา ยังละความริษยาไม่ได้
(๘) มีความตระหนี่ ยังละความตระหนี่ไม่ได้
(๙) มีความโอ้อวด ยังละความโอ้อวดไม่ได้
(๑๐) มีมารยา ยังละมารยาไม่ได้
(๑๑) มีความปรารถนาที่เป็นบาป ยังละความปรารถนาที่เป็นบาปไม่ได้
(๑๒) มีความเห็นผิด ยังละความเห็นผิดไม่ได้
เพราะยังละกิเลสที่เป็นมลทินของสมณะ เป็นโทษของสมณะ เป็นดุจน้ำฝาดของสมณะ ซึ่งเป็นเหตุให้เกิดในอบาย และมีวิบากที่จะพึงเสวยในทุคติเหล่านี้ไม่ได้
เราจึงกล่าวว่า ‘ภิกษุนั้นเป็นผู้ไม่ปฏิบัติตามข้อปฏิบัติที่สมควรแก่สมณะ’
ภิกษุทั้งหลาย อุปมาเหมือนอาวุธที่ชื่อ มตชะ มีคม ๒ ข้าง ทั้งชุบและลับดีแล้ว สอดไว้ในฝัก แม้ฉันใด เรากล่าวว่าบรรพชาของภิกษุนี้ก็มีอุปมาฉันนั้น
~มตชะ = อาวุธ ที่ทำจากผงตะไบเหล็กกล้าซึ่งช่างเหล็กคลุกเนื้อให้นกกระเรียนกินแล้วถ่าย ไม่ได้ ตายเองหรือฆ่าให้ตาย แล้วนำผงนั้นมาล้างน้ำ คลุกเนื้อให้นกกระเรียนอื่นๆ กินอีกทำอย่างนี้จนครบ ๗ ครั้ง ชื่อว่า มตชะ เพราะเกิดจากนกที่ตายแล้ว อาวุธนั้นเป็นอาวุธคมกล้ายิ่งนัก
[ข] มิใช่สมณะด้วยเครื่องแบบและวัตร มี ๑๐ อย่าง
(๑) เราไม่กล่าวว่าผู้นุ่งห่มผ้าซ้อน มีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการนุ่งห่มผ้าซ้อน
~ผ้าซ้อน = ในที่นี้แปลจากคำว่า สังฆาฏิ หมายถึงผ้าที่ใช้ผ้าเก่าฉีกเป็นชิ้นๆ เย็บซ้อนกันใช้เป็นผ้านุ่งและห่ม เป็นข้อวัตรของลัทธินอกศาสนา มิได้หมายถึงสังฆาฏิที่เป็นเครื่องบริขารของภิกษุในธรรมวินัยนี้
(๒) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้ถือเพศเปลือยกายมีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการเปลือยกาย
(๓) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้หมักหมมด้วยธุลีมีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการหมักหมมด้วยธุลี
(๔) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้อาบน้ำมีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการลงอาบน้ำ
(๕) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้อยู่โคนไม้เป็นวัตรมีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการอยู่โคนไม้เป็นวัตร

(ต่อหน้า ๓/๔) ประมวลธรรม : ๕๘. จูฬอัสสปุรสูตร

(๖) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้อยู่ในที่แจ้งเป็นวัตรมีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการอยู่ในที่แจ้งเป็นวัตร
(๗) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้ยืนแหงนหน้ามีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการยืนแหงนหน้า
(๘) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้บริโภคภัตตามวาระมีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการบริโภคภัตตามวาระ
(๙) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้ท่องมนตร์มีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการท่องมนตร์
(๑๐) เราไม่กล่าวว่าบุคคลผู้ขมวดผมมีความเป็นสมณะ ด้วยอาการเพียงการขมวดผม
ทั้ง ๑๐ ข้อเป็น สมณะภายนอกพุทธศาสนา ไม่ใช่สมณะในพุทธศาสนา
~หากบุคคลนุ่งห่มผ้าซ้อน มีอภิชฌามาก จะพึงละอภิชฌาได้ด้วยอาการเพียงการนุ่งห่มผ้าซ้อน
~มีจิตพยาบาท จะพึงละพยาบาทได้
~มีความมักโกรธ จะพึงละความมักโกรธได้
~มีความผูกโกรธ จะพึงละความผูกโกรธได้
~มีความลบหลู่ จะพึงละความลบหลู่ได้
~มีความตีเสมอ จะพึงละความตีเสมอได้
~มีความริษยา จะพึงละความริษยาได้
~มีความตระหนี่ จะพึงละความตระหนี่ได้
~มีความโอ้อวดจะพึงละความโอ้อวดได้
~มีมารยา จะพึงละมารยาได้
~มีความปรารถนาที่เป็นบาป จะพึงละความปรารถนาที่เป็นบาปได้
~มีความเห็นผิด จะพึงละความเห็นผิดได้
ด้วยอาการเพียงการนุ่งห่มผ้าซ้อนไซร้ = มิตรอำมาตย์ ญาติสาโลหิตก็จะพึงให้บุคคลนั้นนุ่งห่มผ้าซ้อนตั้งแต่เกิดทีเดียว
ภิกษุทั้งหลาย = เพราะเราเห็นบุคคลบางคนในโลกนี้
~แม้นุ่งห่มผ้าซ้อนอยู่ยังมีอภิชฌามาก; มีจิตพยาบาท; มีความมักโกรธ; มีความผูกโกรธ" มีความลบหลู่; มีความตีเสมอ; มีความริษยา; มีความตระหนี่; มีความโอ้อวด; มีมารยา; มีความปรารถนาที่เป็นบาป; มีความเห็นผิด; ฉะนั้น เราจึงไม่กล่าวว่าบุคคลที่นุ่งห่มผ้าซ้อน มีความเป็นสมณะด้วยอาการเพียงนุ่งห่มผ้าซ้อน
~หากบุคคลถือเพศเปลือยกาย ฯลฯ
~หากบุคคลหมักหมมด้วยธุลี ...ฯลฯ
~หากบุคคลอาบน้ำ ...ฯลฯ
~หากบุคคลอยู่โคนไม้ ...ฯลฯ
~หากบุคคลอยู่ในที่แจ้ง ...ฯลฯ
~หากบุคคลยืนแหงนหน้า ...ฯลฯ
~หากบุคคลบริโภคภัตตามวาระ ...ฯลฯ
~หากบุคคลท่องมนตร์ ...ฯลฯ
~หากบุคคลขมวดผม มีอภิชฌามาก จะพึงละอภิชฌาได้ด้วยอาการเพียงการขมวดผม
มีจิตพยาบาท จะพึงละพยาบาทได้; มีความมักโกรธ จะพึงละความมักโกรธได้; มีความผูกโกรธ จะพึงละความผูกโกรธได้; มีความลบหลู่ จะพึงละความลบหลู่ได้; มีความตีเสมอ จะพึงละความตีเสมอได้; มีความริษยา จะพึงละความริษยาได้; มีความตระหนี่ จะพึงละความตระหนี่ได้; มีความโอ้อวด จะพึงละความโอ้อวดได้; มีมารยา จะพึงละมารยาได้; มีความปรารถนาที่เป็นบาป จะพึงละความปรารถนาที่เป็นบาปได้; มีความเห็นผิด จะพึงละความเห็นผิดได้; ด้วยอาการเพียงการขมวดผมไซร้ มิตรอำมาตย์, ญาติสาโลหิตก็จะพึงให้บุคคลนั้นขมวดผมตั้งแต่เกิดทีเดียว
ภิกษุทั้งหลาย = เพราะเราเห็นบุคคลบางคนในโลกนี้แม้ขมวดผมอยู่ ก็ยังมี อภิชฌามาก, มีจิตพยาบาท, มีความมักโกรธ, มีความผูกโกรธ, มีความลบหลู่, มีความตีเสมอ, มีความริษยา, มีความตระหนี่, มีความโอ้อวด, มีมารยา, มีความปรารถนาที่เป็นบาป, มีความเห็นผิด, ฉะนั้น เราจึงไม่กล่าวว่าบุคคลผู้ขมวดผมมี ความเป็นสมณะด้วยอาการเพียงการขมวดผม

(ต่อหน้า ๔/๔) ประมวลธรรม : ๕๘. จูฬอัสสปุรสูตร

[ค] ภิกษุชื่อว่าเป็นผู้ปฏิบัติตามข้อปฏิบัติที่สมควรแก่สมณะ = เป็นอย่างไร
(๑) ภิกษุรูปใดรูปหนึ่งมีอภิชฌามากก็ละอภิชฌาได้
(๒) มีจิตพยาบาทก็ละพยาบาทได้
(๓) มีความมักโกรธก็ละความมักโกรธได้
(๔) มีความผูกโกรธก็ละความผูกโกรธได้
(๕) มีความลบหลู่ก็ละความลบหลู่ได้
(๖) มีความตีเสมอก็ละความตีเสมอได้
(๗) มีความริษยาก็ละความริษยาได้
(๘) มีความตระหนี่ก็ละความตระหนี่ได้
(๙) มีความโอ้อวดก็ละความโอ้อวดได้
(๑๐) มีมารยาก็ละมารยาได้
(๑๑) มีความปรารถนาที่เป็นบาปก็ละความปรารถนาที่เป็นบาปได้
(๑๒) มีความเห็นผิดก็ละความเห็นผิดได้
ภิกษุนั้นย่อมพิจารณาเห็นตนบริสุทธิ์ หลุดพ้นแล้วจากบาปอกุศลธรรมทั้งปวงนี้
~เมื่อเธอพิจารณาเห็นตนบริสุทธิ์ หลุดพ้นแล้วจากบาปอกุศลธรรมทั้งปวงนี้ ความปราโมทย์จึงเกิด
~เมื่อมีความปราโมทย์ ปีติจึงเกิด ~เมื่อใจมีปีติ กายจึงสงบ
~เมื่อมีกายสงบเธอ จึงเสวยสุข ~เมื่อเธอมีสุข จิตจึงตั้งมั่น
~เธอมีเมตตาจิตแผ่ไปตลอดทิศที่ ๑ ... ทิศที่ ๒ ... ทิศที่ ๓ ... ทิศที่ ๔ ...ทิศเบื้องบน ทิศเบื้องล่าง ทิศเฉียง แผ่ไปตลอดโลกทั่วทุกหมู่เหล่าในที่ทุกสถานด้วยเมตตาจิตอันไพบูลย์ เป็นมหัคคตะ, ไม่มีขอบเขต, ไม่มีเวร, ไม่มีความเบียดเบียน
~มีกรุณาจิต ...ฯลฯ
~มีมุทิตาจิต ...ฯลฯ
~มีอุเบกขาจิตแผ่ไปตลอดทิศที่ ๑ ... ทิศที่ ๒ ... ทิศที่ ๓... ทิศที่ ๔ ... ทิศเบื้องบน ทิศเบื้องล่าง ทิศเฉียง แผ่ไปตลอดโลกทั่วทุกหมู่เหล่าในที่ทุกสถาน ด้วยอุเบกขาจิตอันไพบูลย์ เป็นมหัคคตะ, ไม่มีขอบเขต,ไม่มีเวรไม่มีความเบียดเบียนอยู่
ภิกษุทั้งหลาย สระโบกขรณี มีน้ำใสบริสุทธิ์ เย็นสะอาด มีท่าดี น่ารื่นรมย์
~ถ้าบุรุษมาจากทิศตะวันออก ถูกความร้อนแผดเผา ร้อน ลำบาก กระหาย อยากดื่มน้ำ เขามาถึงสระโบกขรณีนั้นแล้วก็บรรเทาความอยากดื่มน้ำ และความกระวนกระวายเพราะความร้อนได้
~ถ้าบุรุษมาจากทิศตะวันตก ...ฯลฯ
~ถ้าบุรุษมาจากทิศเหนือ ...ฯลฯ
~ถ้าบุรุษมาจากทิศใต้ ...ฯลฯ
ถ้าบุรุษจะมาจากที่ไหนๆ ก็ตามถูกความร้อนแผดเผา ร้อน ลำบาก กระหาย อยากดื่มน้ำ เขามาถึงสระโบกขรณีนั้นแล้ว ก็บรรเทาความอยากดื่มน้ำและความกระวนกระวายเพราละความร้อนได้ แม้ฉันใด
~ ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลกษัตริย์มาบวชเป็นบรรพชิต เธอมาถึงธรรมวินัยที่ ตถาคตประกาศแล้วเจริญเมตตา กรุณา มุทิตา และอุเบกขาอย่างนั้น ย่อมได้ความสงบระงับในภายใน เรากล่าวว่า ‘เป็นผู้ปฏิบัติตามข้อปฏิบัติที่สมควรแก่สมณะ’ เพราะความสงบระงับในภายในนั้น
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลพราหมณ์ ...ฯลฯ
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลแพศย์ ...ฯลฯ
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลศูทร ...ฯลฯ
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลไหนๆ ก็ตามมาบวชเป็นบรรพชิต เธอมาถึงธรรมวินัยที่ตถาคตประกาศแล้ว เจริญเมตตา กรุณา มุทิตา และอุเบกขาอย่างนั้น ได้ความสงบระงับในภายใน เรากล่าวว่า ‘เป็นผู้ปฏิบัติตามข้อปฏิบัติที่สมควรแก่สมณะ’ เพราะความสงบระงับในภายในนั้น
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลกษัตริย์มาบวชเป็นบรรพชิต เธอทำให้แจ้งเจโตวิมุตติ, ปัญญาวิมุตติอันไม่มีอาสวะ เพราะอาสวะสิ้นไปด้วยปัญญาอันยิ่งเอง เข้าถึงอยู่ในปัจจุบัน กุลบุตรนี้ชื่อว่าสมณะ เพราะอาสวะทั้งหลายสิ้นไป’
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลพราหมณ์ ..ฯลฯ
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลแพศย์ ..ฯลฯ
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลศูทร ..ฯลฯ
~ถ้ากุลบุตรออกจากตระกูลไหนๆ ก็ตาม มาบวชเป็นบรรพชิต เธอทำให้แจ้งเจโตวิมุตติ ปัญญาวิมุตติอันไม่มีอาสวะ เพราะอาสวะสิ้นไปด้วยปัญญาอันยิ่งเองเข้าถึงอยู่ในปัจจุบัน กุลบุตรนี้ชื่อว่าสมณะ เพราะอาสวะทั้งหลายสิ้นไป ฉันนั้นเหมือนกันแล”
พระผู้มีพระภาคได้ตรัสภาษิตนี้แล้ว ภิกษุเหล่านั้นมีใจยินดีต่างชื่นชมพระภาษิต ของพระผู้มีพระภาค ดังนี้แล

ประมวลธรรม : ๕๙. สาเลยยกสูตร (ว่าด้วยเหตุการณ์ในหมู่บ้านพราหมณ์ชื่อสาลา : เหตุปัจจัยนำไปสู่สุคติ และ ทุคติ)

วสันตดิลกฉันท์ ๑๔/โคลงสี่สุภาพ

    ๑.ขอน้อมประณตพระสุคโต..........................ภวโพธิด้วยตน
ศาส์ดาสิสอนอริยะผล.......................................จตุสัจจะทุกข์ผลาญ

    ๒.เมตตากรานยิ่งล้ำ......................................ประชา
ทรงสั่งสอนชนพา.............................................ทุกข์พ้น
เรียนธรรมมุ่งฝึกหนา.........................................ใจนิ่ง ทุกข์คลาย
จึงฝ่าลุธรรมด้น.................................................สู่ห้วงวิมุติผล

    ๓.คราพุทธเจ้าและคณะสงฆ์..........................จรตรง ณ โกศล
"สาลา"สิพราหม์เจาะสุตะชน..............................ภณะกล่าวพระโคดม

    ๔.เสด็จบวชสมทุกข์พ้น..................................ถาวร
เสด็จสู่โพธิขจร..................................................ตรัส์รู้
"วิชชา"พิเศษสอน..............................................มวลมนุษย์ ดับทุกข์
ทรงพฤตินำชนสู้................................................กิเลสเปลี้ยเพลียหนา

    ๕."สาลา"และชนเลาะยุรยาตร.........................อภิวาทน์ลุถามว่า
เหตุใดรึสัตว์มรณะล้า.........................................จะอุบัติอบายแฉ

    ๖.แลบางสัตว์มฤตแล้ว....................................ไปสวรรค์ เหตุกรรม
ทรงตอบอบายจบครัน.........................................ชั่วซ้ำ
"อธรรม"เป็นเหตุนำพลัน......................................จรแน่ ทุกข์ยาก
ทรงมุ่งแจงขยายล้ำ.............................................พฤติร้ายเสมอเคย

    ๗.พุทธ์เจ้าแสดงริเจาะกระทำ...........................มิสม่ำเสมอเลย
พฤติเนื่อง"อธรรม"ลุทศะเอ่ย................................"อกุศล"ซิกรรมสิบ

    ๘."อธรรม"ฉิบเหตุผ่านแท้.................................ใจ,กาย วาจา
กายมุ่งสาม"ฆาต"ผาย..........................................ฆ่าเหี้ยม
"ขโมยทรัพย์"วอดวาย..........................................เนืองนิตย์
"พฤติผิดในกาม"เสี้ยม..........................................ก่อแค้นเวรหนา

    ๙.ชนพฤติ"อธรรม"เจาะจตุพจน์".......................ภณะ"ปด"มิจริงนา
"คำหยาบ"และ"เสียด"ริกุยุกล้า.............................วจะ"เพ้อ"ประโยชน์ราน

    ๑๐.พาน"อธรรม"รุกล้ำ......................................ทางใจ สามแล
ใจ"อยากของเขา"ไว.............................................เพ่งพร้อม
"จิตอาฆาต"ประลัย...............................................คอยมุ่ง เอาคืน
"เห็นผิดทิฏฐิ"น้อม.................................................จุ่งเปื้อนทางธรรม

    ๑๑.พุทธ์องค์แนะพฤติเจาะทศะด้น.....................ลุ"กุศล"เจริญนำ
"กาย,ใจ,วจีละ"มิกระทำ.........................................หินะชั่วซิเด็ดขาด

    ๑๒.พฤติกายยาตรมุ่งเว้น...................................มีสาม
มิฆ่าคน,สัตว์ผลาม.................................................แต่เกื้อ
มิลักทรัพย์ใครลาม................................................จิตไม่ หวังขโมย
มิพฤติผิดกามเยื้อ..................................................ไป่ล้ำหญิงไผ

    ๑๓.พฤติ"ธรรม"สิทางเลาะวจะมี..........................จตุชี้ละเว้นไกล
"ส่อเสียด"ละแต่มุคติไว..........................................จะสมานฉันแล

    ๑๔.แฉ"พูดหยาบ"จุ่งเว้น.....................................พึงเปรย คำหวาน
มิพูดเหลวไหลเอย................................................."พร่ำเพ้อ"
"พูดเท็จ"ไม่ทำเลย.................................................พูดแต่ คำจริง
พูดยึดหลักธรรมเอ้อ..............................................ที่ชี้ดีเผย

    ๑๕.พฤติ"ธรรม"สิทางหทยะผลาม.......................เจาะติสามมิทำเลย
ของใครมิเพ่งเจาะวสะเผย......................................นิร"อยาก"ก็หมดไป

    ๑๖."จิตใสสว่างพ้น.............................................ปองพาล" อาฆาต
ขอสัตว์มีสุขกราน..................................................ทุกข์คล้อย
"สัมมาทิฏฐิ"สาน....................................................คิดถ่อง ถูกธรรม
ทำชั่ว,ดีกรรมร้อย..................................................แน่วชี้รอผล

(ต่อหน้า ๒/๖) ประมวลธรรม : ๕๙. สาเลยยกสูตร

    ๑๗.พฤติ"ธรรม"เสมอคุณะประโยชน์............พหุโชติเมลืองดล
อำนวยสิหลังมรณะยล.....................................ภวเทพ,มนุษย์แฉ

    ๑๘.แลชนเกิดภพหน้า..................................."ราชา" มหาศาล
"พราหมณ์เลิศ,เศรษฐี"หนา...............................ยิ่งล้ำ
เกิดเป็นเทพสวรรคา.........................................หกเริ่ม ดาวดึงส์
สุดที่"ปรนิมฯ"ย้ำ..............................................เสพแท้สุขนาน

    ๑๙.ผู้บรรลุฌานเจาะเอกะหนึ่ง......................ประลุถึงสิสี่ฌาน
"รูปพรหม"สิกายจะสุจิพาน...............................ชระกว่าสวรรค์หก

    ๒๐."รูปพรหม"ปกพรั่งพร้อม..........................มีวาง สิบหก
จะอยู่สูงสวรรค์ทาง..........................................แม่นแล้ว
พฤติ"ธรรม"แน่วเสมอพลาง...............................จึงสู่ รูปภพ
หลังมฤต,ฌานนำแผ้ว.......................................ต่างชั้นโลกพรหม

    ๒๑.ผู้บรรลุหนึ่งภวปฐมฌาน..........................จรผ่านสิสามชม
"ปารีฯ,ปุโรฯ"สมถะสม.......................................ภว"ต้นและกลาง"หนา

    ๒๒."มหาพรหมมาฯ"หยั่งแท้...........................ปฐมฌาน "ประณีต"
ผู้ฝ่าฌานสองชาญ............................................สู่ชั้น
พรหมโลก"ปริตตาฯ"สาน...................................แรกเริ่ม"สามัญ"
"อัปปมาณาฯ"ดั้น..............................................ล่วงแล้ว"กลาง"ครอง

    ๒๓."อาภัสสราฯ"จะเหมาะเจาะขาน.................ประลุฌาน"ละเอียด"สอง
ผู้ล่วงสิฌานตติยะครอง.....................................จะลุสามซิโลกพรหม

    ๒๔.สม"ปริตตาฯ"ยิ่งแล้...................................สามัญ ฌานสาม
"อัปปมาฯ"กลางครัน..........................................ล่วงได้
มี"สุภกิณฯ"สรรค์...............................................ประณีต ฌานสาม
สามโลกพรหมจึงไซร้.........................................ที่พร้อมรับสม

    ๒๕.ผู้บรรลุฌานจตุตะฯสี่................................ภวชี้ก็เจ็ดพรหม
ต่างความประณีตลุคุณะบ่ม................................ประลุธรรมเจริญหนา

    ๒๖."เวหัปผลาฯ"ที่แล้......................................เสร็จงาน ฌานสี่
"อสัญญ์สัตตาฯ"เสริมพาน..................................ตัดทิ้ง
กิเลสกองทุกข์ราน.............................................จนสงบ
พฤติแน่วสัญญาฯพริ้ง........................................อยู่แผ้วอสัญญ์ฯ

    ๒๗.ฌานสี่และเสริมประลุ"อนาฯ"....................."อวิหาฯ"สถิตย์พลัน
"ศรัทธา"สิกล้าเจาะพละดั้น.................................ศยะอยู่เหมาะที่เคย

    ๒๘."อตัปปาฯ"เอยที่แล้....................................สถิตย์พาน อนาคาฯ
"เพียร"มั่นแข็งแรงกราน......................................แก่กล้า
สถาน"สุทัสสาฯ"ขาน..........................................ฐานอยู่ อนาคาฯ
"สติ"แกร่งพลังจ้า...............................................ที่พร้อมภพพรหม

    ๒๙.ผู้ล่วงอนาฯภว"สมาธิ์"................................พหุหนาจะไปสม
พรหมโลก"สุทัสฯ"ลุอติชม..................................เจาะเจริญวิปัสส์แฉ

    ๓๐.แลอนาคาฯเปี่ยมล้น.................................."ปัญญา"
จึงล่วง"อกนิษฏฯ"หนา........................................สงบแท้
อนาฯหมั่นเพียรพา.............................................พึงมุ่ง วิปัสส์นา
ธรรมรุดจำเริญแล้..............................................จุ่งแจ้งอรหันต์

    ๓๑.เหล่า"พรหมอรูป"ลุจตุฌาน........................ประลุผ่านซิฌานสรรค์
"อากาสะนัญฯ"จะมระพลัน..................................ภว มิอะกาสาฯ
 
    ๓๒.อากาสาฯผ่านแล้ว.....................................เสร็จวิญ- ญาฯฌาน
ตายแน่วภูมิวิญญ์ฯชิน.........................................แน่แล้ว
วิญญาฯเสร็จฌานริน..........................................มาใหม่ อากิญฯ
กราย"ภพอากิญจัญฯ"แพร้ว................................เที่ยงแท้หลังตาย

(ต่อหน้า ๓/๖) ประมวลธรรม : ๕๙. สาเลยยกสูตร

    ๓๓.พรหมเสร็จ"อะกิญยตนะฌานฯ"................ภวชาญซิเพิ่มกราย
ฌานใหม่สิ"เนวะยตะฯ"ฉาย................................ประลุเนวะภูมิฯผล

    ๓๔.บุคคลมีช่องแท้........................................"เจโต วิมุตติ"
กิเลสตัดรอนโซ.................................................หลุดพ้น
"ปัญญาวิมุตติ"อักโข..........................................ละ"อวิชช์ฯ"
จึงสู่"วิชชา"ท้น...................................................สงบแล้อรหันต์

    ๓๕.พุทธ์เจ้าสิตรัสเจาะภณะความ...................คณะพราหมณ์และชนครัน
ทรงสอนพระธรรมลุศุจิสรรค์..............................ลุกระจ่างเพราะพริ้งแฉ

    ๓๖.แลธรรมครันแจ่มแจ้ง................................เหมือนหงาย ของปิด
ของปิดก็เปิดฉาย...............................................ชัดแท้
"หลง"บอกทางพราย...........................................ยลสว่าง
ขอพึ่งรัตน์ตรัยแล้...............................................แต่นี้ตลอดกาล ฯ|ะ

แสงประภัสสร

พระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๒ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๔ [ฉบับมหาจุฬาฯ] มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์
https://84000.org/tipitaka/book/m_siri.php?B=12&siri=41

ว่าด้วยเหตุการณ์ในหมู่บ้านพราหมณ์ชื่อสาลา = เหตุปัจจัยนำไปสุคติและทุคติ
สาลา = คือ ชื่อของพราหมณ์ อยู่แคว้นโกศล
สาลาพราหมณ์ ทูลถามพระพุทธเจ้า =
(๑) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรหนอเป็นเหตุ เป็นปัจจัยให้สัตว์บางพวกในโลกนี้ หลังจากตายแล้วไปเกิดในอบาย ทุคติ วินิบาต นรก
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า = “พราหมณ์และคหบดีทั้งหลาย สัตว์บางพวกในโลกนี้ หลังจากตายแล้วไปเกิดในอบาย ทุคติ วินิบาต นรก เพราะความประพฤติไม่สม่ำเสมอ คือความประพฤติอธรรมเป็นเหตุ
~ อบาย เพราะปราศจากความงอกงาม คือความเจริญหรือความสุข
~ ทุคติ เพราะเป็นคติ คือเป็นที่ตั้งแห่งทุกข์
~ วินิบาต เพราะเป็นสถานที่ตกไปของหมู่สัตว์ที่ทำความชั่ว
~ ชื่อว่า นรก เพราะ ปราศจากความยินดี เหตุเป็นที่ไม่มีความสบายใจ
~ ความประพฤติไม่สม่ำเสมอ (วิสมจริยา)
~ ความประพฤติ อธรรม (อธัมมจริยา) หมายถึงอกุศลกรรมบถ ๑๐ ประการ
(วิสมจริยา + อธัมมจริยา = อกุศลกรรมบถ ๑๐ ประการ
(๒) ข้าแต่พระโคดมผู้เจริญ อะไรหนอเป็นเหตุ เป็นปัจจัยให้สัตว์บางพวกในโลกนี้ หลังจากตายแล้วไปเกิดในสุคติโลกสวรรค์
พระผู้มีพระภาคตรัสตอบว่า = พราหมณ์และคหบดีทั้งหลาย สัตว์บางพวกในโลกนี้ หลังจากตายแล้วไปเกิดในสุคติโลกสวรรค์ เพราะความประพฤติสม่ำเสมอ คือความประพฤติธรรมเป็นเหตุ
อกุศลกรรมบถ ๑๐ = ความประพฤติไม่สม่ำเสมอ คือ ความประพฤติอธรรม ทางกาย ๓  ทางวาจา ๔ และทางใจ ๓ ดังนี้
[ก] ความประพฤติไม่สม่ำเสมอ = คือ ความประพฤติอธรรมทางกายมี ๓ ประการ
(๑) เป็นผู้ฆ่าสัตว์ คือ เป็นคนหยาบช้า มีมือเปื้อนเลือด ปักใจอยู่ในการฆ่าและการทุบตี ไม่มีความละอาย ไม่มีความเอ็นดูในสัตว์ทั้งปวง
(๒) เป็นผู้ลักทรัพย์ คือ เป็นผู้ถือเอาทรัพย์อันเป็นอุปกรณ์เครื่องปลื้มใจของผู้อื่น ที่เจ้าของไม่ได้ให้ ด้วยจิตเป็นเหตุขโมย
(๓) เป็นผู้ประพฤติผิดในกาม คือ เป็นผู้ประพฤติล่วงในสตรีที่อยู่ในปกครองของผู้อื่น
[ข] ความประพฤติไม่สม่ำเสมอ = คือความประพฤติอธรรมทางวาจามี ๔ ประการ
(๔) เป็นผู้พูดเท็จ เป็นพยานเท็จ
(๕) เป็นผู้พูดส่อเสียด คือ ฟังความฝ่ายนี้แล้วไปบอกฝ่ายโน้น; ยุยงคนที่สามัคคีกัน; ส่งเสริมคนที่แตกแยกกัน; ชื่นชมยินดี เพลิดเพลินต่อผู้ที่แตกแยกกัน; พูดแต่ถ้อยคำที่ก่อความแตกแยกกัน
(๖) เป็นผู้พูดคำหยาบ คือ พูดแต่คำหยาบคาย กล้าแข็ง เผ็ดร้อน
หยาบคายร้ายกาจแก่ผู้อื่น; กระทบกระทั่งผู้อื่น ใกล้ต่อความโกรไม่เป็นไปเพื่อสมาธิ
(๗) เป็นผู้พูดเพ้อเจ้อ คือ พูดไม่ถูกเวลา; พูดคำที่ไม่จริง; พูดคำที่ไม่อิงประโยชน์; พูดไม่อิงธรรม พูดไม่อิงวินัย; พูดคำที่ไม่มีหลักฐาน ไม่มีที่อ้างอิง;ไม่มีที่กำหนด; ไม่ประกอบด้วยประโยชน์ โดยไม่เหมาะแก่เวลา
[ค] ความประพฤติไม่สม่ำเสมอ = คือ ความประพฤติอธรรมทางใจมี ๓ ประการ
(๘) เป็นผู้เพ่งเล็งอยากได้ของเขา
(๙) เป็นผู้มีจิตพยาบาท คือ มีจิตคิดร้ายว่า ‘ขอสัตว์เหล่านี้จงถูกฆ่า; จงถูกทำลาย; จงขาดสูญ; จงพินาศไป; หรืออย่าได้มี’

(ต่อหน้า ๔/๖) ประมวลธรรม : ๕๙. สาเลยยกสูตร

(๑๐) เป็นมิจฉาทิฏฐิ คือ มีความเห็นวิปริตว่า ‘ทานที่ให้แล้วไม่มีผล; ยัญที่บูชาแล้วไม่มีผล; การเซ่นสรวงไม่มีผล; ผลวิบากแห่งกรรมที่ทำดีและทำชั่วก็ไม่มี; โลกนี้ไม่มี โลกหน้าไม่มี; มารดาไม่มีคุณ; บิดาไม่มีคุณ;โอปปาติกสัตว์ไม่มี; สมณพราหมณ์ผู้ประพฤติดี ปฏิบัติชอบทำให้แจ้งโลกนี้และโลกหน้าด้วยปัญญาอันยิ่งเองแล้ว สอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง ก็ไม่มีในโลก’           
พราหมณ์และคหบดีทั้งหลาย สัตว์บางพวกในโลกนี้หลังจากตายแล้วไปเกิดในอบาย ทุคติ วินิบาต นรก เพราะความประพฤติไม่สม่ำเสมอ คือความประพฤติอธรรมเป็นเหตุ อย่างนี้
กุศลกรรมบถ ๑๐ = ความประพฤติสม่ำเสมอ คือความ
ประพฤติ"ธรรม" ทางกาย วาจา และใจ
[ก] ประพฤติสม่ำเสมอ คือความ
ประพฤติ"ธรรม"ทางกายมี ๓ ประการ
(๑) เป็นผู้ละเว้นขาดจากการฆ่าสัตว์ คือ วางทัณฑาวุธ และศัสตราวุธ; มีความละอาย; มีความเอ็นดู; มุ่งประโยชน์เกื้อกูลต่อสรรพสัตว์อยู่
(๒) เป็นผู้ละเว้นขาดจากการลักทรัพย์
(๓) เป็นผู้ละเว้นขาดจากการประพฤติผิดในกาม คือ ไม่เป็นผู้ประพฤติล่วงในสตรีที่อยู่ในปกครองของผู้อื่น
[ข] ความประพฤติสม่ำเสมอ คือความประพฤติธรรมทางวาจามี ๔ ประการ
(๔) เป็นผู้ละเว้นขาดจากการพูดเท็จ
(๕) เป็นผู้ละเว้นขาดจากการพูดส่อเสียด คือ ฟังความฝ่ายนี้แล้วไม่ไปบอกฝ่ายโน้นเพื่อทำลายฝ่ายนี้; หรือฟังความฝ่ายโน้นแล้วไม่มาบอกฝ่ายนี้เพื่อทำลายฝ่ายโน้น; สมานคนที่แตกแยกกัน; ส่งเสริมคนที่ปรองดองกัน; ชื่นชมยินดีเพลิดเพลินต่อผู้ที่สามัคคีกัน; พูดแต่ถ้อยคำที่สร้างสรรค์ความสามัคคี
(๖) เป็นผู้ละเว้นขาดจากการพูดคำหยาบ คือ พูดแต่คำไม่มีโทษ ไพเราะ น่ารัก จับใจ
(๗) เป็นผู้ละเว้นขาดจากการพูดเพ้อเจ้อ คือ พูดถูกเวลา พูดแต่คำจริง พูดอิงประโยชน์ พูดอิงธรรม พูดคำที่มีหลักฐาน มีที่อ้างอิง เหมาะแก่เวลา
[ค] ความประพฤติสม่ำเสมอ คือความประพฤติธรรมทางใจมี ๓ ประการ
(๘) เป็นผู้ไม่เพ่งเล็งอยากได้ของเขา
(๙) เป็นผู้มีจิตไม่พยาบาท คือ ไม่มีจิตคิดร้ายว่า ‘ขอสัตว์เหล่านี้ จงเป็นผู้ไม่มีเวร ไม่มีจิตพยาบาท ไม่มีทุกข์ มีสุข รักษาตนเถิด’
(๑๐) เป็นสัมมาทิฏฐิ คือ มีความเห็นไม่วิปริตว่า ‘ทานที่ให้แล้วมีผล; ยัญที่บูชาแล้วมีผล; การเซ่นสรวงมีผล; ผลวิบากแห่งกรรมที่ทำดีและทำชั่วมี; โลกนี้มี โลกหน้ามี; มารดามีคุณ บิดามีคุณ; โอปปาติกสัตว์มี; สมณพราหมณ์ผู้ประพฤติดีปฏิบัติชอบ ทำให้แจ้งโลกนี้และโลกหน้าด้วยปัญญาอันยิ่งเองแล้วสอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง มีอยู่ในโลก’
พราหมณ์และคหบดีทั้งหลาย สัตว์ทั้งหลายบางพวกในโลกนี้ หลังจากตายแล้ว ไปเกิดในสุคติโลกสวรรค์ เพราะความประพฤติสม่ำเสมอ คือความประพฤติธรรมเป็นเหตุ อย่างนี้
[ง] ผลแห่งความประพฤติธรรมสม่ำเสมอ = ของผู้ประพฤติธรรม
(๑) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก
ขัตติยมหาศาล
(๒) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกพราหมณมหาศาล ฯลฯ
(๓) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกคหบดีมหาศาล
(๔) เป็นไปได้ที่หลังจากตาย
แล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในเทพชั้นจาตุมหาราช
(๕) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นดาวดึงส์
(๖) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นยามา
(๗) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก
เทพชั้นดุสิต
(๘) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก เทพชั้นนิมมานรดี
(๙) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นปรนิมมิตวสวัตดี
(๑๐) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพผู้นับเนื่องในหมู่พรหม
~เทพผู้นับเนื่องในหมู่พรหม = (เทพชั้นพรหมกายิกา) หมายถึงเทวดาผู้เคยได้บรรลุฌาน มีฌานชั้นปฐมฌาน, ทุติยฌาน, ตติยฌาน, และ จตุตถฌาน
~เทพชั้นพรหมกายิกา = คือ พรหมที่มีกายทิพย์ เป็นเทวดาใน รูปาวจรภูมิ ซึ่งมีทั้งหมด ๑๖ ชั้น เทวดาเหล่านี้มีกายที่ละเอียดกว่าเทวดาใน ฉกามาพจรภูมิ และมีรูปแบบการเกิดที่แตกต่างจากเทวดาทั่วไป
~รูปาวจรภูมิ: ที่อยู่ของพรหมที่มีรูป เป็นชั้นที่อยู่เหนือสวรรค์ฉกามาพจรขึ้นไป แบ่งออกเป็น ๑๖ ชั้น ได้แก่
(๑๐.๑) พรหมปาริสัชชาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๑
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาสำเร็จปฐมฌานได้อย่างสามัญ
(๑๐.๒) พรหมปุโรหิตาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๒
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาสำเร็จได้ปฐมฌานอย่างปานกลาง
(๑๐.๓) มหาพรหมาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๓
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาสำเร็จปฐมฌานได้อย่างประณีต
(๑๐.๔) ปริตตาภาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๔
~ บุพกรรม ผู้ที่จะมาบังเกิดในชั้นนี้ได้ ต้องสำเร็จทุติยฌานได้อย่างสามัญ

(ต่อหน้า ๕/๖) : ๑๓. วิภังค์ : ปัจจยาการวิภังค์

(๑๐.๕) อัปปมาณาภาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๕
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาสำเร็จทุติยฌานได้อย่างปานกลาง
(๑๐.๖) อาภัสสราภูมิ พรหมโลกชั้นที่ ๖
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาสำเร็จทุติยฌานได้อย่างประณีต
(๑๐.๗) ปริตตสุภาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๗
~ บุพกรรม ผู้ที่จะมาบังเกิดในชั้นนี้ได้ ต้องสำเร็จตติยฌานได้อย่างสามัญ
(๑๐.๘) อัปปมาณสุภาภูมิ พรหมโลกชั้นที่ ๘
~ บุพกรรม ผู้ที่จะมาอุบัติบังเกิดในชั้นนี้ได้ ต้องสำเร็จตติยฌานได้อย่างปานกลาง
(๑๐.๙) สุภกิณหาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๙
~ บุพกรรม ผู้ที่จะมาอุบัติบังเกิดในชั้นนี้ได้ ต้องสำเร็จตติยฌานได้อย่างประณีต
(๑๐.๑๐) เวหัปผลาภูมิ พรหมโลกชั้นที่ ๑๐
~บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาสำเร็จจตุตถฌาน
(๑๐.๑๑) อสัญญสัตตาภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๑๑
~บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาได้จตุตถฌาน และเป็นผู้มีสัญญาวิราคภาวนา
~ วิราคสัญญา คือ ธรรมชาติเป็นที่สละคืนอุปธิทั้งปวง ธรรมชาติเป็นที่ดับกิเลส
(๑๐.๑๒) อวิหาสุทธาวาสภูมิ พรหมโลกชั้นที่ ๑๒
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาได้จตุตถฌานและเจริญวิปัสสนาภาวนาจนสำเร็จเป็นพระอนาคามีอริยบุคคลโดยมีสัทธินทรีย์แก่กล้า
(๑๐.๑๓) อตัปปาสุทธาวาสภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๑๓
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาได้จตุตถฌาน และเจริญวิปัสสนาภาวนาจนสำเร็จเป็นพระอนาคามีอริยบุคคล โดยมีวิริยินทรีย์แก่กล้า
(๑๐.๑๔) สุทัสสาสุทธาวาสภูมิ พรหมโลกชั้นที่ ๑๔
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนาได้จตุตถฌานและเจริญวิปัสสนาภาวนาจนสำเร็จเป็นพระอนาคามีอริยบุคคลโดยมีสตินทรีย์แก่กล้า
(๑๐.๑๕) สุทัสสีสุทธาวาสภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๑๕
~ บุพกรรม ผุ้เจริญสมถภาวนา ได้จตุตถฌาน และเจริญวิปัสสนาภาวนาจนสำเร็จเป็นพระอนาคามีอริยบุคคล โดยมีสมาธินทรีย์แก่กล้า
(๑๐.๑๖) อกนิฎฐาสุทธาวาสภูมิ พรหมโลกชั้นที่ ๑๖
~ บุพกรรม ผู้เจริญสมถภาวนา ได้จตุตถฌาน และ เจริญวิปัสสนาภาวนาจนสำเร็จเป็นพระอนาคามีอริยบุคคล โดยมีปัญญินทรีย์แก่กล้า
อรูปาวจรภูมิ = ที่อยู่ของ อรูปพรหม คือ พรหมที่ไม่มีรูป มี ๔  คือ
(๑๐.๑๗) อากาสานัญจายตนภูมิ พรมโลก ชั้นที่ ๑๗
~บุพกรรม โยคีฤาษี ผู้ได้จตุตถฌานแล้ว และสำเร็จอากาสานัญจายตนฌาน
(๑๐.๑๘) วิญญาณัญจายตนภูมิ พรหมโลกชั้นที่ ๑๘
~บุพกรรม โยคีฤาษีผู้ได้อากาสานัญจายตนฌานและสำเร็จวิญญาณัญจายตนฌาน
(๑๐.๑๙) อากิญจัญญายตนภูมิ พรมโลก ชั้นที่ ๑๙
~บุพกรรม โยคีฤาษี ผู้ได้วิญญาณัญจายตนฌาน และสำเร็จอากิญจัญญายตนฌาน
(๑๐.๒๐) เนวสัญญานาสัญญายตนภูมิ พรหมโลก ชั้นที่ ๒๐
~บุพกรรม โยคีฤาษี ผู้ได้อากิญจัญญายตนฌาน และสำเร็จเนวสัญญานาสัญญายตนฌาน
(๑๑) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก
เทพชั้นอาภา
(๑๒) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก
เทพชั้นปริตตาภา
(๑๓) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นอัปปมาณาภา
(๑๔) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก
เทพชั้นอาภัสสรา
(๑๕) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก เทพชั้นปริตตสุภา
(๑๖) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นอัปปมาณสุภา
(๑๗) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นสุภกิณหา
(๑๘) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก เทพชั้นเวหัปผลา
(๑๙) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นอวิหา
(๒๐) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก เทพชั้นอตัปปา
(๒๑) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นสุทัสสา
(๒๒) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก
เทพชั้นสุทัสสี
(๒๓) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพชั้นอกนิฏฐภพ
(๒๔) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวกเทพผู้เข้าถึงอากาสานัญจายตนภพ
(๒๕) เป็นไปได้ที่หลังจากตายแล้ว บุคคลนั้นจะพึงเกิดในพวก
เทพผู้เข้าถึงวิญญาณัญจายตนภพ